Aastfräiske Sproake
| Aastfräiske Sproake | ||
| Baald in | Historisk in Groningerlound un Aastfräislound, däälich bloot noch in Seelterlound | |
| Baalere | ~ 2.000 | |
| Sproakfamilie |
| |
| Alfabet | Latiensk Alphabet | |
| Sproakkodes | ||
| ISO 639-3 | frs | |
| ||
| Toalkoarte mäd do fröiere un hüütige fräiske Toalgebiete. | ||
Ju aastfräiske Sproake is een fon do tjo fräiske Sproaken. Bolde ju ganse Sproake is däälich uutstuurwen, bloot dät Seelterske rakt et däälich noch in dät Seelterlound.
Klassifikation[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Mäd ju wäästfräiske un noudfräiske Sproake is ju aastfräiske Sproake Deel fon ju fräiske Sproakgruppe. Do tjo Sproake stamme fon dät Ooldfräiske ou, man do hääbe sik in do fergeene Jierhunnerte aal uurs äntwikkelt. Ju Äntwikkelenge geen foar älke fräiske Sproake uurs, un so sunt do uutnunner woaksen. Die naiste Früünd tou do fräiske Sproaken is ju ängelske Sproake. Ju ängelske Sproake un do fräiske Sproaken heere tou ju Ängelsk-Fräiske Sproakfamilie (Anglofräisk). Dät Anglofräiske wäd uk wäil Noudwäästgermanisk naamd, un bildet ne Unnersproakgruppe binnen do Germaniske Sproaken.
Skichte[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Foar 1600[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
In dät Middeloaler wuude fon Groningerlound bit tou dät Lound Wursten aastlauwersk Fräisk (Ooldfräisk) boald. Uut disse Tied sunt ferskeedene Gjuchthondskrifte so as dät Brookmer Gjucht uurlääwerd. Sietdäm 15. Jierhunnert wuude dät Läichdüütske in disse Region immer wichtiger. Uur dän Unnergong fon ju fräiske Sproake is oaber nit fuul bekoand, eenfach uumdät domoals nit so fuul apskreeuwen wuude. Ubbo Emmius wist oaber dät et foar sien Tied een fräiske Sproake roate un dät do nit-Fräisen ju Sproake nit ferstuuden, man hie säärm kuude ju Sproake nit baale of skrieuwe.
Die Unnergong fon ju fräiske Sproake in Aast-Fräislound koom nit bloot truch dät Läichdüütske, wildääge regionoale Geböärnisse spielen uk ne Rulle. So waas ju Loundskip Riustringen an dät Eende fon’t Middeloaler een wichtige Region foar ju seelter Sproake, wierwai ferskeedene Gjuchtshondskrifte uurlääwerd sunt. Ätter Stoarmfloude in do Jiere 1164, 1334, 1362 un 1372 äntstuude dän Jadebousem. Aan Haaldeel fon Riustringen koom deertruch unner Woater. Dät Lound ferswoont un so uk do Ienwoonere un hiere Toal.
1600-1800[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Uum 1600 is dät aasterlauwersk Fräisk in Groningerlound un Aast-Fräislound grattendeels uutstuurwen. In Aast-Fräislound wuuden in Upgant, Jeverlound, Lound Wursten un Harlingerlound Täkste un Woudeliesten uurlääwerd.
Jeverlound[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Fon Jeverlound is bekoand, dät die Pestoor Meinard Focken fon’t Täärp Heppens, dät leeter n Stäädsdeel fon Wülmshoawen wuude, in’t Jier 1568 die lääste Pestoor waas, die dän Goddestjoonst ap Fräisk moakede. Do Heinrich Georg Ehrentraut do Jeverlounde ätter ju Geskichte fon ju fräiske Sproake fräigede, wisten do Jeverlounder nit moor dät dät Fräiske, ju Sproake fon hiere Foaroolden waas.
Upgant[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
1632 wuude in Upgant fon Imel Agena n Hoochtiedsgedicht skreeuwen. Dät Upganter Fräisk heerde, juust as dät Seelterske, tou do oamsfräiske Dialekte. Deerätter wuuden neen Täkste moor uut disse Region uurlääwerd.
Lound Wursten[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Dät Wurstfräisk is uum 1700 al grattendeels ferswuunden. In Imsum, dät in’t Lound Wursten lait, wuude sicher noch in’t Jier 1723 Fräisk boald. Et rakt Bewies, dät uumetou ‘t Jier 1750 bie ne Truurfier in’t Lound Wursten noch ne Ansproake ap Fräisk heelden wuude. Muugelk wieren dät do lääste Woude in’t wurstfräiske Dialekt, as Uumgoangssproake waas ju Sproake al siet Jiertjaanden ferswuunden.
Harlingerlound[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Do eensige Woude fon’t Harlingerfräisk wuuden 1690 fon dän Pestoor Johannes Cadovius Müller in ju ‘’Memoriale linguae Frisicae’’ apskreeuwen. Hie skrift dät et Fräiske in sien Tied, in Aastfräislound “mäd n Ljoacht” soacht wäide mout. In’t Harlingerlound roate dät woarskienelk uum 1800 noch een Persoon, ju Fräisk bale kuude, ju appe Naite fon Esens lieuwede. [1]
Ätter 1800[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Ju fräiske Sproake blift ätter 1800 ap Wangerooge un in’t Seelterlound. Woarskienelk kuude do ju fräiske Sprake bewoarje, uumdät do so isoliert woonden. Wangerooge waas ju eensige Ailound fon’t Lound Ooldenbuurich, dät Seelterlound liech twiske ju Foane un ju Seelter Äi.
Wangerooge[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Bie n Stoarmfloud in’t Jier 1854 moast ju Befoulkenge fon Wangerooge dät Ailound ferlaite. Ju moasten fon ju Regierenge in Varel woonje. 1856 wuude die näie Fuurtouden ap’t Ailound baud, un deerätter wuuden uk wier Huuse ap’t Ailound baud. N groot Deel fon do näie Bewoonere boalden neen Wangerooger Fräisk, man Platdüütsk of Hoochdüütsk. Deertruch lieuwede n Deel fon ju Wangerooger Sproakmeenskup ap Wangerooge un n Deel in ju Siedelenge ‘’Neu-Wangerooge’’ in Varel. Do lääste Persoone, do Wangerooger Fräisk bale kuuden, sunt 1950 in Varel stuurwen. Deertruch stoorf uk ju weserfräiske Dialektgruppe uut. Dät Wangeroogiske is oaber fon ferskeedene Sproakwietenskuppere riekelk dokumäntiert wuuden.
Seelterlound[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Ätter’t Uutstierwjen fon’t Wangeroogiske Fräisk is dät Seelterfräisk die lääste Räst fon ju aastfräiske Sproake.
Näiaastfräiske Dialekte[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Et rakt däälich bloot noch seeltersk un neen uur Dialekte. Bie do näisaastfräiske Dialekte wäd, basiert ap skriftelke Uurlääwerengen, dän Unnerskeed twiske Oamsfräisk un Weserfräisk moaked:
- Aastlauwersfräiske Sproake
- Oamsfräisk
- Seelterfräisk
- Upganter Fräisk (uutstuurwen in dät 17. Jierhunnert)
- uur uutstuurwen oamsfräiske Dialekte
- Weserfräisk
- Harlingerfräisk (mongelse uk as Uurgangsdialekt twiske Oams- un Weserfräisk; uutstuurwen uum 1800)
- Wurstfräisk (uutstuurwen, fermoudelk Ounfang fon dät 18. Jierhunnert)
- Wangeroogisk (1950 uutstuurwen)
- uur uutstuurwen weserfräiske Dialekte
- Oamsfräisk
Beispile[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
| dät Lieuw | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | Oge | Nose | Oor | Mule | Tusk | Tunge | Rääch | Häid | Stierne | Ierm | |||||||||
| Harlingerfräisk | oog | nusze | .ehr | thut, muhl | tusck | tong | rigg | heude | voorblade | irm | |||||||||
| Wangerooger Fräisk | oog | náazii | oor | tuut | tusk | tung | rigg | haid | stiir | eerem | |||||||||
| Wurster Fräisk | oáge | nesie | ahr | mutt | tosch | tonge | régg | hede | stiérrn | ä' rm | |||||||||
| do Tälwoude | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | aan, een | two, twäin | tjo, träi | fjauer | fieuw | säks | sogen | oachte | njugen | tjoon | |||||||||
| Harlingerfräisk | eyhn, en, ohn | two, twah | triau, triah | viaur, viahr | fiffe | seghs | soggen | ochte, achte | niuggen, nioggen | thyahn, thyn | |||||||||
| Wangerooger Fräisk | än, ain, ään | twein, twoo | three, thriuu | fiaur | fiiv | sëx | siuugn | acht | niuugn | tjoon | |||||||||
| Wurster Fräisk | ehn | tŏwàh | tërjáh | veijóhr | five | sechss | tsiŭgùn | acht | nĭgúhn | tjahn | |||||||||
| do Moanskene | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | Moanske | Mon | Wieuw | Babe | Mäme | Bäiden | Suun | Dochter | Bääsebaabe, Grootfoar | Bääsje | |||||||||
| Harlingerfräisk | minsck | ziehl, kerel | wuff | vaar, babbe, heite | mem | been | zuhn | tiochter | aahlvaar | ahlmem | |||||||||
| Wangerooger Fräisk | minsk | mon | wüüf | foor | maam | been | súunuu | faun | oopël | oomël | |||||||||
| Wurster Fräisk | mínscke | mänň | wíff | nan | mohm | bahren | snuh, sohn | dochter | gróot nan | groote möhm | |||||||||
| ju Infrastruktuur | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | Bauwierk | Mure | Koai | Dak, Däk | Huus | Säärke | Määrked | Köäkene | Sträite | Ljoacht | |||||||||
| Harlingerfräisk | geboude | muhr | kay | theck | hues | zierck | merck | kouken | strait | liacht | |||||||||
| Wangerooger Fräisk | Bauwäärk | muur | kooii | täck | húus | sjiriik | määrkët | köökën | strait | liacht | |||||||||
| Wurster Fräisk | geböwd | muhr | kay | dŭkkáh | huss | schirä'ck | marcked | koâcken | straat | ljacht | |||||||||
| do Panduuren | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | Spegel | Klood | Houd | Moantel | Kroage | Wonte | Gäddel | Skou | Hoamd | Bukse | |||||||||
| Harlingerfräisk | spiagel | klaade | hoohde | mantel | kaag | wunthe | gerdel | schuar | hembde | bückse | |||||||||
| Wangerooger Fräisk | spiióogël | kleet | hood | mantel | kráge | wund | gë'ddël | schoor | hammiin | bux | |||||||||
| Wurster Fräisk | spegel | kláed | hódě | móntěl | befken | wand | gorrel | schifwahr | hěmmìn | bocksen | |||||||||
| do Tiedwoude | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | gunge | sjo | täiwe | kume | here | drieuwe | nieme | luke | sniede | stounde | |||||||||
| Harlingerfräisk | gungen | schiaden | taifen | kuhmen | heeren | trifen | nihmen | lucken | schnieden | staunen | |||||||||
| Wangerooger Fräisk | gungën | sjoo | teiv | kummë | heer | driiv | nimmë | luuk | sniith | staun | |||||||||
| Wurster Fräisk | gongen | sijáhn | tofen | komahn | hären | driwen | nämáhn | laucken | schnieden | stohn | |||||||||
| die Ietkoomer | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | Boank | Stoul | Lätse | Soaks | Fuurke, Gaffel | Buddel | Pot | Kurich | Säk | Kanne | |||||||||
| Harlingerfräisk | benck | stull | letz | saghs | forck, jeffel | lechel | kroch | korff | seck | konn | |||||||||
| Wangerooger Fräisk | bank | stool | läts | sax | fåårk | burrel | krog | kurf | säck | kaan | |||||||||
| Wurster Fräisk | bänck | stóhl | leppel | sax | foórck | flesck | kroog | koorf | säcke | kónně | |||||||||
| ju Äide | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | Woater | Ies | See | Sood | Äide | Bierich | Sound | Lound | Brääch | Stääd | |||||||||
| Harlingerfräisk | wetter | yhs | zeeh | soohde | eerde | birg | sohn | lohn | bregge | stede | |||||||||
| Wangerooger Fräisk | wattër | iis | see | sooth | iird | bäärg | saun | laun | brüg | stääd | |||||||||
| Wurster Fräisk | witihr | iss | see | saadt | ehrde | beerg | sauhn | lauhn | bréggě | stédde | |||||||||
| dät Ieten | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | Flaask | Soalt | Frucht | Pere | Appel | Nute | Plume | Meel | Bjoor | Molk | |||||||||
| Harlingerfräisk | flesck, flasck,fliosck | salt | frichte | pyhjrr | appel | nuuht | quidse | mill | biahr | melck | |||||||||
| Wangerooger Fräisk | flask | salt | frucht | pürre | áppel | núttë | plúum | millii | biioor | mëlk | |||||||||
| Wurster Fräisk | flesck | solt | facht | pähr | appel | nöte | plumme | mĭlà | bějàhr | mellějùck | |||||||||
| do Dierte | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | Fugel | Rouk | Lünik | Gous | Duwe | Fisk | Foaks | Wulf | Ku | Hoangst | |||||||||
| Harlingerfräisk | fiuggel | rafen | finck | goos | duhfe | fiosck | foghs | wulff | ky | hingst | |||||||||
| Wangerooger Fräisk | fuugël | rauk | løøniing | goos | duuv | fisk | fux | wuulf | kuu | hingst | |||||||||
| Wurster Fräisk | vagel | räfe | sparlinck | gôoss | duwe | fische | foss | wulff | kuh | pärdt | |||||||||
| do Foarnoomwoude | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seelterfräisk | iek | du | hie | ju | wie | jie | jo | ||||||||||||
| Harlingerfräisk | ick | tu | jam | jar, ju | wy | jem | zy | ||||||||||||
| Wangerooger Fräisk | ik | dû | hi | yu | wi | yum | ya | ||||||||||||
| Wurster Fräisk | ick | du | hie | ju | wi | tjinn | tja | ||||||||||||
Ferbiendenge ätter Buute[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
- Osterlauwersfriesisch.de uur do unnerskeedelke Dialekte fon ju aastfräiske Sproake
Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen:
Literatuur:
- Aden, M.E., Über die friesische Sprache des osterlauwersfriesischen/ostfriesischen Kulturraumes, Oldenburgische Landschaft 2022.
- Ehrentraut, H.G., Mittheillungen aus der Sprache der Wangeroger. Fryske Akademy 1996.
- Remmers, A., Wörterbuch der ausgestorbenen ostfriesischen Dialekte, 1993.
- Versloot, A.P., Der Niedergang des Friesischen zwischen Lauwers und Weser. In: Horst H. Munske (Hrsg.): Handbuch des Friesischen. Niemeyer, Tübingen 2001.
Wällen:
- ↑ Arjen P. Versloot: Der Niedergang des Friesischen zwischen Lauwers und Weser. In: Horst H. Munske (Hrsg.): Handbuch des Friesischen. Niemeyer, Tübingen 2001.