Wäästfräisk

Wäästfräisk
Baald in	Fryslân, Groningerlound
Baalere	500.000
Sproakfamilie	Indogermaniske Sproaken Germaniske Sproaken Wäästgermaniske Sproaken Noudwäästgermanisk Fräiske Sproaken Wäästfräisk
Alfabet	Latiensk Alphabet
Stoatus
Offizielle Stoatus	In ju Provinz Fryslân
Sproakorganisation	Fryske Akademy
Sproakkodes
ISO 639-1	fy
ISO 639-2	fy
ISO 639-3	fry
Dät fräiske Sproakgebiet in Europa. Dät wäästfräiske Sproakgebiet is mäd djunkelblau markierd.

Twosproakige Sträitnoomen (Fräisk unner).

Twosproakige Täärpnoomen (Fräisk buppe).

Wäästfräisk (wäästfräisk Frysk) is ne fräiske Sproake ju fon sun 500.000 Ljuude, foarallen in Wäästfräislound, boald wäd. In ju Sproakwietenskup wäd ju Sproake maastens Wäästerlauwers Fräisk naamd, wät een Misferstounden fermiede skäl: aan noudholloundsken Dialekt, die wäil fräisk Substroat häd, wäd uk mongs "Wäästfräisk" naamd.

Klassifikation

Dät Wäästfräiske is früünd tou do uur bee fräiske Sproaken, dät Seelterske un dät Noudfräiske. Fääre is dät Wäästfräiske uk früünd tou do angelsaksiske Sproaken, so as dät Ängelske un dät Skottiske. Do angelsaksiske un fräiske Sproaken bildje touhoope ju Anglofräiske Sproakgruppe binnen ju germaniske Sproakfamilie. Truch fuul Sproakkontakt uur do Jierhunnerte wai häd dät Wäästfräiske däälich uk fuul meenskuppelkaide mäd dät Niederloundske.

Baalere

Sproakgebiet

Dät Wäästfräiske wäd in ju niederloundske Provinz Fryslân baald. Ap dät Fäästelound wäd in ju Meente Wääststellingwerf dät Wäästfräiske nit as Määmesproake baald. In do Meenten Kollumerlound, It Bilt un Aaststellingwerf wäd dät fon n Deel fon ju Befoulkenge as Määmesproake baald. Ap do Ailounde wäd ju wäästfräiske Sproake ap dät aastelke un wäästelke Deel fon Skylge baald, un ap dät Ailound Schiermönkooge. In dät Groningerlound wäd ju Sproake in do Täärpe Marum, De Wülp un De Pein baald.

Dialekte

Et rakt oachte Dialekte in ju wäästfräiske Sproake. Dät Noudhouksk, Kloaifräisk, Wooldfräisk un Suudwäästhouksk sunt do grootste Dialekte. Do Baalere fon do fjauer grootste Dialekte konnen sik goud ferstounde. Oafte wäd dät Noudhouksk uk Noudkloaifräisk naamd un tou dät Kloaifräisk reekend. Do Dialekte Skylgersk, Aastersk, Hylpersk un Schiermönkoogisk sunt do fjauer litje Dialekte. Do fjauer litje Dialekte hääbe touhoope nit moor as 1.000 Baalere. Truch hiere isolierte Loage ferskiele foarallen do litje Dialekte ap maaste fon ju fräiske Standoardsproake.

Spreekerantaal

Do maaste Baalere fon ju wäästfräiske Sproake lieuwje in ju Provinz Fryslân. Ju Provinz häd 647.239 Ienwoonere (2012). Foar 53,6% is dät Wäästfräiske ju Määmesproake, dät sunt uungefeer 347.000 Moanskene. In dät Groningerlound lieuwje noch sun 3.000 Ljuude, do dät Wäästfräiske as Määmesproake hääbe. Foar uungefeer 150.000 Ljuude is dät Wäästfräiske ju twäide Sproake. In dät Buutenlound rakt et noch moor Baalere. Gnaue Doaten sunt deerfoar nit bekoand.

Fon do 647.239 Ienwoonere kon 94% Fräisk ferstounde, 74% Fräisk baale, 77% Fräisk leese un 30% Fräisk skrieuwe.

Standoardfräisk

In dät 17. Jierhunnert begon Gysbert Japiks ne oaine standoard Skrieuwwiese tou äntwikkeljen, wäkke fääre äntwikkelt wuude fon Joast Hiddes Halbertsma in dät fröie 19. Jierhunnert. 1834 publizierte Joast H. Halbertsma sien Skrieuwwiese. Dät roate in dät fröie 19. Jierhunnert uk uur Skrieuwwiesen, man do hieden neen Ärfoulch. Fuul Elemänte fon Halbertsma un Japiks wuuden bruukt in ju Selskipsstavering, ju eerste offizielle Gjuchtskrieuwenge ju 1879 fäästlaid wuuden is. In dät Jier 1948 ärskien ju Akademystavering, wäkke ne Ferbeeterenge fon ju Selskipsstavering waas. In dät Jier 1980 waas ju lääste Gjuchtskrieuwannerenge, ju Steatestavering, ju däälich noch bruukt wäd. Dät Standoardfräisk basiert sik grattendeels ap do Dialekte Kloaifräisk un Wooldfräisk, do grootste Dialekte fon dät Wäästfräiske.

Hierunner in ju Tabelle n Fergliek fon dät Standoardfräisk un do fjauer maast ouwiekende Dialekte.

Seelterfräisk aan/een twäin/two träi/tjo fjauer fieuw säks soogen oachte njuugen tjoon Standoardfräisk ien twa trije fjouwer fiif seis sân acht njoggen tsien Hylpersk een twaa trê fèuwer fouwer fiiuw seks saan acht akst nèugen nougen tên Westersk (Skylge) ien twae trea fjouwer fiif seks sôn acht njoggen tsjien Aastersk (Skylge) ien twae trea fjouwer fiif seks sôn acht njuggen tsjien Schiermönkoogisk iën twa trooi fjèuwer fiif seks saun acht njuegen tsiën

In dät fräiske Alfabet existierje do Bouksteeuwe "q" un "x" bloot in Persoonsnoomen, in ju Skriftsproake wäide do nit bruukt/skreeuwen. Buppedäm wäd dän Boukstäf "y" as ne Fariante fon "i" bruukt, en wäd in Woudebouke uk so alfabetisiert, deertruch is toun Biespil dät Woud "ympulsyf" in n Woudebouk unner ju Boukstäf "i" tou fienden. Ju Boukstäf "c" wäd in ju wäästfräiske Skriftsproake alleenich in ju Bouksteeuwekombination "ch" bruukt. Do Bouksteeuwe "v", "z" un "ch" wäide silläärge nit an Woudbegin skreeuwen un dän Boukstäf "g" silläärge nit an dät Eende fon n Woud. Me kon ju skreeuwene wäästfräiske Sproake licht wierkanne an ju Ferweendenge fon diakretiske Teekene ("â", "ê", "ô", "û" un "ú").

Fonetik un Fonologie

Kuute Sälwenluude

Symbol	Biespil
IPA	IPA	Skrieuwwiese
i	vit	wyt
y	yt	út
u	busə	bûse
ɪ	ɪk	ik
ʏ/ə	pʏt/də	put/de
o	dom	dom
ɛ	fɛt	fet
ɔ	gɔt	gat
a	bak	bak

Loange Sälwenluude

Symbol	Biespil
IPA	IPA	Skrieuwwiese
i:	vi:t	wiid
y:	dry:f	drúf
e:	re:t	reed
uː	hu:t	hûd
ɪ:	mɪ:r	mear
ø:	lø:nə	leune
o:	ro:k	rook
ɛ:	bɛ:t	bêd
ɔ:	sɔ:t	sâlt
a:	a:p	aap
œ:	frœ:n	freon

Deelstiegende Twieluude

Symbol	Biespil
IPA	IPA	Skrieuwwiese
iˑə	stiˑən	stien
uj	gujə	goeie
iw	iw	ieuw
yˑə	flyˑəs	flues
uˑj	bluˑj	bloei
aw	aw	au
uˑə	buˑəl	boel
oj	bojkə	boike
ɪˑə	dɪˑə	dea
oˑj	moˑj	moai
ɔˑw	blɔˑw	blau
oˑw	doˑw	do
ɛj	rɛj	rij
oˑə	boˑət	boat
øy	strøyə	struie
aj	lajtsje	laitsje
œˑə	blœə	bleau

Apdriftende Twieluude

Symbol	Biespil
IPA	IPA	Skrieuwwiese
ji	fjider	fierder
jʏ	fljʏzən	fluezzen
jo	rjoxt	rjocht
wo	bworljʏ	buorlju
jɛ	fjɛrən	fearren
wa	bwarjɛ	boarje
wa:	mwa:s	moarns
jɔ	ljɔxt	ljocht

Tjoluude

Symbol	Biespil
IPA	IPA	Skrieuwwiese
woj	bwoj	buoi
juw	prjuwə	priuwe
waj	mwajst	moaist
wa:j	kwa:j	koai
jɔˑw	fjɔˑwər	fjouwer

Konsonante

Skrieuwwiese

b

ch

d

f

g

h

j

k

l

m

n

p

r

s

sj

t

tsj

v

w

x

y

z

IPA

b

x

d, r

f

ɡ, ɣ

h

j

k

l

m

n

p

r

s

ʃ

t

tʃ

v

v, f, w

ks

j

z

Unnerskeede juun Seeltersk

Ju wäästfräiske Sproake is ju Sproake ju ap tichtste bie dät Seelterske stoant. Me sjucht dät fluks an n eenfachen Sats:

• Wäästfräisk: De man sit by de brêge yn 't reit mei in tinne angel te fiskjen.
• Seeltersk: Die Mon sit bie de Brääch in t Rait mäd n tännen Ongel tou fiskjen.

Man bie n uur Sats sunt bee Sproaken gans ferskeeden:

• Wäästfräisk: It moaie famke sei, dat se de grouwe jonge net sjoen hie.
• Seeltersk: Dät flugge Wucht kwad, dät ju dän tjukke Wänt nit blouked hiede.

Breekenge

Gans apaat in dät Wäästfräiske is ju (twäide) Breekenge fon Vokoale. Deerbie wäd die twäide Deel fon n loangen Vokoal betoond un die eerste Deel wäd tou n Konsonant:

Seeltersk	hostje	Bruure	heere	Steene
Wäästfräisk	hoastje	bruorren	hearre	stiennen
Uutsproake	[wasje]	[brworren]	[jerre]	[stjinnen]

Loange Vokoale

N gruundsätselken Unnerskeed rakt dät truch ju ferskeedene Äntwikkelenge fon oolde loange Vokoale:

Ooldfräisk	[a:]	râd	bâm	jâta	trâst
Wäästfräisk	ea/i	read	beam	jitte	treast
Seeltersk	oo/aa	rood	Boom	joote	Traast

Deerbie kwäd me wäästfräisk ea as ee in deer, also mäd e-oardigen Ättersleek.

Ooldfräisk	[e:]	rêda	mêl	swête	grêne
Wäästfräisk	ie	riede	miel	swiet	grien
Seeltersk	äi	räide	Mäil	swäit	gräin

Mäd wäästfräisk ie as ie in hier.

Ooldfräisk	[o:]	blôd	gôd	fôgia	lônd
Wäästfräisk	oe/â	bloed	goed	foegje	lân
Seeltersk	ou	Bloud	goud	fougje	Lound

Mäd wäästfräisk oe as uu in suur, â as oa in foar.

Twäide Assibilation

Bie ju Assibilition wäd n Konsonant schaärper uutspreeken:

Ooldfräisk	[k]	makia	hlâkia	litik	*maþ-uk
Wäästfräisk	ts	meitsje	laitsje	lyts	maits
Seeltersk	k/ch	moakje	laachje	littik	Moade-*(ke)

Ooldfräisk	[ti/thi]	thiânst	tiukke	*aind-i-ka	plantia
Wäästfräisk	tsj	tsjinst	tsjok	eintsje	plantsje
Seeltersk	tj	Tjoonst	tjuk	Aantje	plontje

Ooldfräisk	[di]	sêdia	weddia	-	diûre
Wäästfräisk	dzj	siedzje	wedzje	man nit an Woudbegin:	djoer
Seeltersk	dj	säidje	wädje	-	djuur, juur

Stoatus

Ju wääsfräiske Sproake stoant siet 1998 unner Skuts fon ju Europäiske Charta fon do Regionoal- un Minnerhaidssproaken. Uum dät uum tou sätten wuude 2001 n Ferdraach fon Fräiske Sproake un Kultuur unnerteekend twiske ju niederloundiske Regierenge un ju Provinz Fryslân. Do Niederlounde hääbe do Fräisen un hiere Sproake in dät Jier 2004 anärkand unner dät Roomuurienkuumen tou n Skuts fon nationoale Minnerhaide.

In ju Praxis passierde dät aal loange, man 1995 wuude ju fräiske Sproake offiziel touläiten in do Meenteräiden un dät Provinzparlamänt fon Fryslân. 1997 wuude ju Sproake touläiten in n Gjuchtsoal. Do Ienwoonere fon ju Provinz Fryslân konnen mäd do Meenten un Provinz kommunisierje (baale un skrieuwe). Ju Provinz un ferskeedene Meenten hääbe in hiere Sproakpolitik fäästlain, uum moor Fräisk tou bruuken in hiere Dokumänte.

Frisistik un Fräiskunnergjucht

Ap ju akademiske Ieuwene jält ju Universität Groningen as ju wichtichste Universtät in ju Frisistik mäd as Sweerpunkt ju wäästfräiske Sproake. An do Universitäte fon Kiel, Amsterdam un Leiden rakt et bie Geleegenhaid Fräiskkuurse as Bie- of Woalfäk. In Ljouwert is ju Fryske Akademy 1938 begonnen as wietenskuppelk Instituut foar ju Erfoarskenge fon ju fräiske Sproake. An ju Noordelijke Hogeschool Leeuwerden rakt et ne Leereruutbieldenge foar ju Sekundärstufe. Foar toukumstige Leerer an do litje Skoulen rakt et an ju Stenden Hogeschool in Ljouwert ne tjosproakige Leereruutbieldenge.

In ju Provinz Fryslân rakt et oankelde gans fräiskesproakige Bäidenstuune, deertou kuume uungefeer 120 twosproakige Bäidenstuune. 1980 wuude dät Wäästfräiske Plichtfäk an do litje Skoulen, 1993 wuude dät Plichtfäk in ju Middelstufe. Siet 1996 rakt et tjosproakige litje Skoulen un siet 2010 rakt et do tjosproakige Sekundärskoulen. In ju Provinz Fryslân roate dät 2013 uungefeer füüftich tjosproakige Gruundskoulen, wier Fräisk, Niederloundsik un uk Ängelsk as Unnergjuchtssproake bruukt wäide. In dätsälge Jier roate dät tjo tjosproakige Sekundärskoulen.

Ferbiendengen ätter Buuten

 Wikipedia ap Wäästfräisk

• Woudelieste Seeltersk-Wäästfräisk
• Woudelieste Wäästfräisk-Seeltersk

Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen

Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen:

Sproaken un Dialekte in ju Provinz Fryslân (do Niederlounde)

Sproaken: Niederloundsk | Wäästfräisk Fräiske Dialekte: Noudhouksk | Kloaifräisk | Wooldfräisk | Suudwäästhouksk | Skylgersk (Westersk) | Aastersk | Hylpersk | Schiermönkoogisk Holloundsk-Fräiske Dialekte: Stäädfräisk: Ljouwertersk, Snitsersk, Frjentsjertersk, Harnzersk, Boalsertersk, Dokkumersk, Starumersk, Feanstersk, Kollumersk | Biltsk Holloundske Dialekte: Midsloundsk | Ameloundsk | Flieloundsk Läichsaksiske Dialekte: Stellingwerfsk | Pompstersk | Wäästerkertiersk