Wäästfräisk

Uut Wikipedia
Wäästfräisk
Baald in Fryslân, Groningerlound
Baalere 500.000
Sproakfamilie

Indogermaniske Sproaken

Alfabet Latiensk Alphabet
Stoatus
Offizielle Stoatus In ju Provinz Fryslân
Sproakorganisation Fryske Akademy
Sproakkodes
ISO 639-1 fy
ISO 639-2 fy
ISO 639-3 fry
Dät fräiske Sproakgebiet in Europa. Dät wäästfräiske Sproakgebiet is mäd djunkelblau markierd.
Dät fräiske Sproakgebiet in Europa.
Dät wäästfräiske Sproakgebiet is mäd djunkelblau markierd.
Twosproakige Sträitnoomen (Fräisk unner).
Twosproakige Täärpnoomen (Fräisk buppe).

Wäästfräisk (wäästfräisk Frysk) is ne fräiske Sproake ju fon sun 500.000 Ljuude, foarallen in Wäästfräislound, boald wäd. In ju Sproakwietenskup wäd ju Sproake maastens Wäästerlauwers Fräisk naamd, wät een Misferstounden fermiede skäl: aan noudholloundsken Dialekt, die wäil fräisk Substroat häd, wäd uk mongs "Wäästfräisk" naamd.

Klassifikation[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Dät Wäästfräiske is früünd tou do uur bee fräiske Sproaken, dät Seelterske un dät Noudfräiske. Fääre is dät Wäästfräiske uk früünd tou do angelsaksiske Sproaken, so as dät Ängelske un dät Skottiske. Do angelsaksiske un fräiske Sproaken bildje touhoope ju Anglofräiske Sproakgruppe binnen ju germaniske Sproakfamilie. Truch fuul Sproakkontakt uur do Jierhunnerte wai häd dät Wäästfräiske däälich uk fuul meenskuppelkaide mäd dät Niederloundske.

Baalere[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Sproakgebiet[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Dät Wäästfräiske wäd in ju niederloundske Provinz Fryslân baald. Ap dät Fäästelound wäd in ju Meente Wääststellingwerf dät Wäästfräiske nit as Määmesproake baald. In do Meenten Kollumerlound, It Bilt un Aaststellingwerf wäd dät fon n Deel fon ju Befoulkenge as Määmesproake baald. Ap do Ailounde wäd ju wäästfräiske Sproake ap dät aastelke un wäästelke Deel fon Skylge baald, un ap dät Ailound Schiermönkooge. In dät Groningerlound wäd ju Sproake in do Täärpe Marum, De Wülp un De Pein baald.

Dialekte[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Et rakt oachte Dialekte in ju wäästfräiske Sproake. Dät Noudhouksk, Kloaifräisk, Wooldfräisk un Suudwäästhouksk sunt do grootste Dialekte. Do Baalere fon do fjauer grootste Dialekte konnen sik goud ferstounde. Oafte wäd dät Noudhouksk uk Noudkloaifräisk naamd un tou dät Kloaifräisk reekend. Do Dialekte Skylgersk, Aastersk, Hylpersk un Schiermönkoogisk sunt do fjauer litje Dialekte. Do fjauer litje Dialekte hääbe touhoope nit moor as 1.000 Baalere. Truch hiere isolierte Loage ferskiele foarallen do litje Dialekte ap maaste fon ju fräiske Standoardsproake.

Spreekerantaal[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Do maaste Baalere fon ju wäästfräiske Sproake lieuwje in ju Provinz Fryslân. Ju Provinz häd 647.239 Ienwoonere (2012). Foar 53,6% is dät Wäästfräiske ju Määmesproake, dät sunt uungefeer 347.000 Moanskene.[1] In dät Groningerlound lieuwje noch sun 3.000 Ljuude, do dät Wäästfräiske as Määmesproake hääbe. Foar uungefeer 150.000 Ljuude is dät Wäästfräiske ju twäide Sproake. In dät Buutenlound rakt et noch moor Baalere. Gnaue Doaten sunt deerfoar nit bekoand.

Fon do 647.239 Ienwoonere kon 94% Fräisk ferstounde, 74% Fräisk baale, 77% Fräisk leese un 30% Fräisk skrieuwe.

Standoardfräisk[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

In dät 17. Jierhunnert begon Gysbert Japiks ne oaine standoard Skrieuwwiese tou äntwikkeljen, wäkke fääre äntwikkelt wuude fon Joast Hiddes Halbertsma in dät fröie 19. Jierhunnert. 1834 publizierte Joast H. Halbertsma sien Skrieuwwiese. Dät roate in dät fröie 19. Jierhunnert uk uur Skrieuwwiesen, man do hieden neen Ärfoulch. Fuul Elemänte fon Halbertsma un Japiks wuuden bruukt in ju Selskipsstavering, ju eerste offizielle Gjuchtskrieuwenge ju 1879 fäästlaid wuuden is. In dät Jier 1948 ärskien ju Akademystavering, wäkke ne Ferbeeterenge fon ju Selskipsstavering waas. In dät Jier 1980 waas ju lääste Gjuchtskrieuwannerenge, ju Steatestavering, ju däälich noch bruukt wäd. Dät Standoardfräisk basiert sik grattendeels ap do Dialekte Kloaifräisk un Wooldfräisk, do grootste Dialekte fon dät Wäästfräiske.

Hierunner in ju Tabelle n Fergliek fon dät Standoardfräisk un do fjauer maast ouwiekende Dialekte.

Seelterfräisk aan/een twäin/two träi/tjo fjauer fieuw säks soogen oachte njuugen tjoon
Standoardfräisk ien twa trije fjouwer fiif seis sân acht njoggen tsien
Hylpersk een twaa trê fèuwer
fouwer
fiiuw seks saan acht
akst
nèugen
nougen
tên
Westersk (Skylge) ien twae trea fjouwer fiif seks sôn acht njoggen tsjien
Aastersk (Skylge) ien twae trea fjouwer fiif seks sôn acht njuggen tsjien
Schiermönkoogisk iën twa trooi fjèuwer fiif seks saun acht njuegen tsiën

In dät fräiske Alfabet existierje do Bouksteeuwe "q" un "x" bloot in Persoonsnoomen, in ju Skriftsproake wäide do nit bruukt/skreeuwen. Buppedäm wäd dän Boukstäf "y" as ne Fariante fon "i" bruukt, en wäd in Woudebouke uk so alfabetisiert, deertruch is toun Biespil dät Woud "ympulsyf" in n Woudebouk unner ju Boukstäf "i" tou fienden. Ju Boukstäf "c" wäd in ju wäästfräiske Skriftsproake alleenich in ju Bouksteeuwekombination "ch" bruukt. Do Bouksteeuwe "v", "z" un "ch" wäide silläärge nit an Woudbegin skreeuwen un dän Boukstäf "g" silläärge nit an dät Eende fon n Woud. Me kon ju skreeuwene wäästfräiske Sproake licht wierkanne an ju Ferweendenge fon diakretiske Teekene ("â", "ê", "ô", "û" un "ú").

Fonetik un Fonologie[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Kuute Sälwenluude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Symbol Biespil
IPA IPA Skrieuwwiese
i vit wyt
y yt út
u busə bûse
ɪ ɪk ik
ʏ/ə pʏt/də put/de
o dom dom
ɛ fɛt fet
ɔ gɔt gat
a bak bak

Loange Sälwenluude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Symbol Biespil
IPA IPA Skrieuwwiese
i: vi:t wiid
y: dry:f drúf
e: re:t reed
hu:t hûd
ɪ: mɪ:r mear
ø: lø:nə leune
o: ro:k rook
ɛ: bɛ:t bêd
ɔ: sɔ:t sâlt
a: a:p aap
œ: frœ:n freon

Deelstiegende Twieluude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Symbol Biespil
IPA IPA Skrieuwwiese
iˑə stiˑən stien
uj gujə goeie
iw iw ieuw
yˑə flyˑəs flues
uˑj bluˑj bloei
aw aw au
uˑə buˑəl boel
oj bojkə boike
ɪˑə dɪˑə dea
oˑj moˑj moai
ɔˑw blɔˑw blau
oˑw doˑw do
ɛj rɛj rij
oˑə boˑət boat
øy strøyə struie
aj lajtsje laitsje
œˑə blœə bleau

Apdriftende Twieluude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Symbol Biespil
IPA IPA Skrieuwwiese
ji fjider fierder
fljʏzən fluezzen
jo rjoxt rjocht
wo bworljʏ buorlju
fjɛrən fearren
wa bwarjɛ boarje
wa: mwa:s moarns
ljɔxt ljocht

Tjoluude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Symbol Biespil
IPA IPA Skrieuwwiese
woj bwoj buoi
juw prjuwə priuwe
waj mwajst moaist
wa:j kwa:j koai
jɔˑw fjɔˑwər fjouwer

Konsonante[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Skrieuwwiese b ch d f g h j k l m n p r s sj t tsj v w x y z
IPA b x d, r f ɡ, ɣ h j k l m n p r s ʃ t v v, f, w ks j z

Unnerskeede juun Seeltersk[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Ju wäästfräiske Sproake is ju Sproake ju ap tichtste bie dät Seelterske stoant. Me sjucht dät fluks an n eenfachen Sats:

  • Wäästfräisk: De man sit by de brêge yn 't reit mei in tinne angel te fiskjen.
  • Seeltersk: Die Mon sit bie de Brääch in t Rait mäd n tännen Ongel tou fiskjen.

Man bie n uur Sats sunt bee Sproaken gans ferskeeden:

  • Wäästfräisk: It moaie famke sei, dat se de grouwe jonge net sjoen hie.
  • Seeltersk: Dät flugge Wucht kwad, dät ju dän tjukke Wänt nit blouked hiede.

Breekenge[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Gans apaat in dät Wäästfräiske is ju (twäide) Breekenge fon Vokoale. Deerbie wäd die twäide Deel fon n loangen Vokoal betoond un die eerste Deel wäd tou n Konsonant:

Seeltersk hostje Bruure heere Steene
Wäästfräisk hoastje bruorren hearre stiennen
Uutsproake [wasje] [brworren] [jerre] [stjinnen]


Loange Vokoale[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

N gruundsätselken Unnerskeed rakt dät truch ju ferskeedene Äntwikkelenge fon oolde loange Vokoale:

Ooldfräisk [a:] râd bâm jâta trâst
Wäästfräisk ea/i read beam jitte treast
Seeltersk oo/aa rood Boom joote Traast

Deerbie kwäd me wäästfräisk ea as ee in deer, also mäd e-oardigen Ättersleek.


Ooldfräisk [e:] rêda mêl swête grêne
Wäästfräisk ie riede miel swiet grien
Seeltersk äi räide Mäil swäit gräin

Mäd wäästfräisk ie as ie in hier.


Ooldfräisk [o:] blôd gôd fôgia lônd
Wäästfräisk oe/â bloed goed foegje lân
Seeltersk ou Bloud goud fougje Lound

Mäd wäästfräisk oe as uu in suur, â as oa in foar.

Twäide Assibilation[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Bie ju Assibilition wäd n Konsonant schaärper uutspreeken:

Ooldfräisk [k] makia hlâkia litik *maþ-uk
Wäästfräisk ts meitsje laitsje lyts maits
Seeltersk k/ch moakje laachje littik Moade-*(ke)


Ooldfräisk [ti/thi] thiânst tiukke *aind-i-ka plantia
Wäästfräisk tsj tsjinst tsjok eintsje plantsje
Seeltersk tj Tjoonst tjuk Aantje plontje


Ooldfräisk [di] sêdia weddia - diûre
Wäästfräisk dzj siedzje wedzje man nit an Woudbegin: djoer
Seeltersk dj säidje wädje - djuur, juur

Stoatus[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Ju wääsfräiske Sproake stoant siet 1998 unner Skuts fon ju Europäiske Charta fon do Regionoal- un Minnerhaidssproaken. Uum dät uum tou sätten wuude 2001 n Ferdraach fon Fräiske Sproake un Kultuur unnerteekend twiske ju niederloundiske Regierenge un ju Provinz Fryslân. Do Niederlounde hääbe do Fräisen un hiere Sproake in dät Jier 2004 anärkand unner dät Roomuurienkuumen tou n Skuts fon nationoale Minnerhaide.

In ju Praxis passierde dät aal loange, man 1995 wuude ju fräiske Sproake offiziel touläiten in do Meenteräiden un dät Provinzparlamänt fon Fryslân. 1997 wuude ju Sproake touläiten in n Gjuchtsoal. Do Ienwoonere fon ju Provinz Fryslân konnen mäd do Meenten un Provinz kommunisierje (baale un skrieuwe). Ju Provinz un ferskeedene Meenten hääbe in hiere Sproakpolitik fäästlain, uum moor Fräisk tou bruuken in hiere Dokumänte.

Frisistik un Fräiskunnergjucht[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Ap ju akademiske Ieuwene jält ju Universität Groningen as ju wichtichste Universtät in ju Frisistik mäd as Sweerpunkt ju wäästfräiske Sproake. An do Universitäte fon Kiel, Amsterdam un Leiden rakt et bie Geleegenhaid Fräiskkuurse as Bie- of Woalfäk. In Ljouwert is ju Fryske Akademy 1938 begonnen as wietenskuppelk Instituut foar ju Erfoarskenge fon ju fräiske Sproake. An ju Noordelijke Hogeschool Leeuwerden rakt et ne Leereruutbieldenge foar ju Sekundärstufe. Foar toukumstige Leerer an do litje Skoulen rakt et an ju Stenden Hogeschool in Ljouwert ne tjosproakige Leereruutbieldenge.

In ju Provinz Fryslân rakt et oankelde gans fräiskesproakige Bäidenstuune, deertou kuume uungefeer 120 twosproakige Bäidenstuune. 1980 wuude dät Wäästfräiske Plichtfäk an do litje Skoulen, 1993 wuude dät Plichtfäk in ju Middelstufe. Siet 1996 rakt et tjosproakige litje Skoulen un siet 2010 rakt et do tjosproakige Sekundärskoulen. In ju Provinz Fryslân roate dät 2013 uungefeer füüftich tjosproakige Gruundskoulen, wier Fräisk, Niederloundsik un uk Ängelsk as Unnergjuchtssproake bruukt wäide. In dätsälge Jier roate dät tjo tjosproakige Sekundärskoulen.[2]

Ferbiendengen ätter Buuten[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen[beoarbaidje Wältext]

Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen:

  1. Provinsje Fryslân (2011), Fluchhifking Fryske Taal.
  2. De Moanne: De earste stappen fan it Meartalich Fuortset Underwiis
 
Sproaken un Dialekte in ju Provinz Fryslân (do Niederlounde)

Sproaken: Niederloundsk | Wäästfräisk
Fräiske Dialekte: Noudhouksk | Kloaifräisk | Wooldfräisk | Suudwäästhouksk | Skylgersk (Westersk) | Aastersk | Hylpersk | Schiermönkoogisk
Holloundsk-Fräiske Dialekte: Stäädfräisk: Ljouwertersk, Snitsersk, Frjentsjertersk, Harnzersk, Boalsertersk, Dokkumersk, Starumersk, Feanstersk, Kollumersk | Biltsk
Holloundske Dialekte: Midsloundsk | Ameloundsk | Flieloundsk
Läichsaksiske Dialekte: Stellingwerfsk | Pompstersk | Wäästerkertiersk