Stäfriem

Fon aan Stäfriem (düütsk: Stabreim) boalt me, wan in een Wierk fon ju Dichtkunst as een gruundlääsend Stilmiddel un deeruum groote Räägelmäitegaid Alliteratsjoonen (Konsonanten-Wierhoalengen) bruukt wäide, besunners tou Begin fon besunners betoonde Woude. As Konsonant wäd uk die in ju latienske Skrift nit skrieuwene Knakluud [ʔ] täld, sodät dät mongs so uutsjuch, as wan dät n Stäfriem mäd Vokoale waas. un foar Stäfriem is besunners wichtich in do germaniske Sproaken, man hie is uk in ju kältiske un latienske Dichtenge tou fienden.

Geskichte

Stäfriem in dät Oalerdum

Do Gouldhoudene fon Gallehus

Die ooldste uurlääwerde germaniske Loangfäärs kumt (sowät) uut dät Jier 400 un wude in Ruunen ap een fon do Gouldhoudene fon Gallehus skrieuwen. Dät wiest neen besunnere Oainskuppe fon Noud- un Wäästgermanisk ap, somäd kon bloot kweeden wäide, dät dät germanisk is.

Tranliterierd hat dät:

ek hlewagastiz : holtijaz : horna : tawido

Transkribierd, in Haud- un Ieuwenfäärs iendeeld, betoonde Wouddeele fat skrieuwen:

ek χleu̯aǥastiz χoltii̯az
χorna tau̯iđō/ŏ

In ju Fäärsmäite uursät hat dät

Iek, Hlewagast uut Holt
dät Houden moakede.

Ju Foarm tau̯iđō/ŏ lait wäil etymologisk naier bie Seeltersk diede, man dät rakt in't Seelterske bloot mäd "moakede" Sin.

Die Stäfriem in't Middeloaler

Ooldfräisk

In't Ooldfräiske sunt Stäfrieme in Gjuchtstäkste uurlääwerd, jo tjoonden wildääge deertou, dät sik do Ljuude dät beeter määrkje kuuden:

Een Biespil: hengest hof and hundes toth and swines tusk and hana ezel and hritheres horn

Uursättenge:

Hoangstehouf un Huundetusk un Swienehauer un Hannenbik un Bäistehouden

Uur Sproaken

Ap Ooldsaksisk, Ooldhoochdüütsk, Ooldängelsk un besunners ap Ooldnoudisk rakt dät masse Dichtkunst in dän Stäfriem. Besunners bekoande Biespile sunt: Die Heliand (ap Ooldsaksisk), die Beowulf (ap Ooldängelsk), dät Hildebrandsläid (ap Ooldhoochdüütsk, man mäd ooldsaksiske un ooldnoudiske Ienfloude), ju Läider-Edda (ap Ooldnoudisk).

Biespiltäkst uut dän Heliand (kopierd uut dän Haudartikkel deer tou):

356 Thô giuuêt im ôc mid is hîuuisca

(Do Booden fon n Kaiser) do besoachten him uk mad sien Fjundskup:

Ioseph the gôdo, sô it god mahtig

Joseph dän goude, so dät God machtich

uuldand uuelda: sôhta im thiu uuânamon hêm,

waltjend wüül: soachte him ju glansjende Heemat

thea burg an Bethlehem, thar iro beiđero uuas

ju Buurich in Bethlehem, ju fon hier bee waas

thes heliđes handmahal endi ôc thera hêlagun thiornun,

fon dan Häld ju Gjuchtsteede un uk fon dät hälge Wucht,

Mariun thera gôdun. [...]

Maria ju goude. [...]

Die Stäfriem in jungere Tied

Uurblieuwsele in Weendengen un Kweedewoude

Seeltersk:

Hie häd niks tou bieten noch tou breeken --- (Een Alliteratsjoon ap B)
Je loanger hier, je leeter deer --- (Een Alliteratsjoon ap J un foar allen L)
Die Fräie Fräise --- (Een Alliteratsjoon ap "Fr")

Ängelsk:

friend or foe --- (Fjuund af Fäind, Een Alliteratsjoon ap F)

Düütsk:

Haus und Hof --- (Huus un Hoaf, Een Alliteratsjoon ap H)

Deensk:

folk og fæ --- (Foulk un Fäi, Een Alliteratsjoon ap F)

Die Stäfriem ap Ieslound

In Islound häd sik die Stäfriem ieuwenske dän Eendriem bit in ju Näitied in do Riemsele ärheelden. Hier een Biespil uut ju Isloundske Dichtenge, wier die Stäfriem mäd dän Eendriem, dän wie normoal so kanne, touhoope nuumen is. Biskrieuwen is in dät Riemsel wäil die Poloardai, wier dät in do Noudelke Regionen nit af bloot heel kuut in ju Noacht tjuusterch wäd, un dät is ieuwen bloot in dät Foarjier un dän Suumer, wilst dät in Häärst un Winter moor tjuusterch is as ljoacht. Mäd ju Goddine is wäil ju Sunne meend.

Vorið eg að vini kýs,

verður nótt að degi,

þegar glhóærð geisladís

gengur norðurvegi.

Hier een fräie Uursättenge ap Seeltersk, deer oane Stäfriem un Eendriem ärheelden sunt:

Foarjier wol toun Fjuund iek kiese,

Fluch wäd Noacht tou Deege,

Ju Goddine wol Gloud uk wiese,

gungend Nouderweege.

Leeter wier tou Lieuwend broacht

Besunners sänt ju Romantik besinden sik uk wier buute fon Ieslound Dichtere ap dän oolde Stäfriem, sodät dät uk in modäärne Sproaken wier Stäfrieme tou leesen rakt.