Dichtenge

Dichtenge, Dichtkunst af Pooësie (Düütsk: Dichtung, Poesie) is, wan Literatuur in Fäärsmäite, dät hat, in aan bistimden Rhytmus, skrieuwen is.

Bisunnere Foarmen fon Dichtenge

In düsse Kultuurruumte is wäil ju Dichtenge mäd Eend-Riem dät bikoandste (deeruum hat Gedicht je ap Seeltersk uk "Riemsel"), man dät rakt uk noch uurse Foarmen.

In dät Oalerdum

Do oolde Griechen un Roomere häbe hiere Dichtengen oafter in dän Hexameter un mongs uk in dän Pentameter skrieuwen, wierbie die Rhytmus gjucht strom waas.

Hier aas een Biespil aan latiensken Hexameter - Ju Ienleedenge tou do Metamorphosen fon Publius Ovidius Naso (Ovid). Do Betoonde Sälwen sunt fat. Waiwiesenge: "primaque ab" wäd boald as "primaquab".

In nova fert animus mutatas dicere formas

corpora; di, coeptis (nam vos mutastis et illas)

adspirate meis primaque ab origine mundi

ad mea perpetuum deducite tempora carmen!

Een gjucht fräie Uursättenge ap Seeltersk (dät dät ap dän Hexameter paaset) kon so klinge:

Wier tringet nu ins min Gäist, fon wonnelde Lieuwe tou tällen

Jie, Godde, reeket mie Stöän, dan Jie häbe him uk ferwonneld,

Stoundet mie uk hälpend bie, wäil fon dän Begin fon ju Waareld,

Bit ätter mien Tied uumtou, truchloopend aan Soang nu tou skrieuwen.

Me sjucht, dät deer aaltied säks betoonde Sälwen sunt (deeruum hat dät je uk "Hexameter", "Hexa" is näämelk griechisk foar "säks"). Man do säks betoonde Sälwen duuren nit allerweegense stounde, sunnern in een täämelk fääste Oufoulge, wier me nit fuul oun ferannerje duur. Wäl dän Hexameter leert, mout tou Begin fuul reekenje, man mäd ju Tied kricht hie deer een Fäilenge foar.

Die Pentameter uk suk een fääste, stromme Fäärsmäite, man mäd fieuw bitoonde Sälwen. In moonige Riemsele uut dät Oalerdum stounde Hexameter un Pentameter in aan Wiksel.

Die Stäfriem

Die Stäfriem is een Foarm fon Dichtenge, wier ju Alliteratsjoon binne dän Fäärs dät wichtichste is. Düsse Foarm fon Dichtenge findt sik foarallen in oolde Foarmen fon germaniske Dichtenge, man säildener uk in kältiske un latienske Dichtenge. Bit däälich findt sik dät in ju Foulks-Dichtenge fon Kweedewoude un fääststoundende Uutdrukke in ferskeedene Germaniske Toale:

Seeltersk:

• Hie häd niks tou bieten noch tou breeken --- (Een Alliteratsjoon ap B)
• Je loanger hier, je leeter deer --- (Een Alliteratsjoon ap J un foar allen L)
• Die Fräie Fräise --- (Een Alliteratsjoon ap "Fr")

Ängelsk:

• friend or foe --- (Fjuund af Fäind, Een Alliteratsjoon ap F)

Düütsk:

• Haus und Hof --- (Huus un Hoaf, Een Alliteratsjoon ap H)

Deensk:

• folk og fæ --- (Foulk un Fäi, Een Alliteratsjoon ap F)

In Islound häd sik die Stäfriem ieuwenske dän Eendriem bit in ju Näitied in do Riemsele ärheelden. Hier een Biespil uut ju Isloundske Dichtenge, wier die Stäfriem mäd dän Eendriem, dän wie normoal so kanne, touhoope nuumen is. Biskrieuwen is in dät Riemsel wäil die Poloardai, wier dät in do Noudelke Regionen nit af bloot heel kuut in ju Noacht tjuusterch wäd, un dät is ieuwen bloot in dät Foarjier un dän Suumer, wilst dät in Häärst un Winter moor tjuusterch is as ljoacht. Mäd ju Goddine is wäil ju Sunne meend.

Vorið eg að vini kýs,

verður nótt að degi,

þegar glóhærð geisladís

gengur norðurvegi.

Hier een fräie Uursättenge ap Seeltersk, wieroane Stäfriem un Eendriem ärheelden sunt:

Foarjier wol toun Fjuund iek kiese,

Fluch wäd Noacht tou Deege,

Ju Goddine wol Gloud uk wiese,

gungend Nouderweege.

Uur

Fonsäärm rakt dät ap ju Waareld noch moor apaate Foarmen fon Dichtenge, ju me heel un aal nit aal biskrieuwe kon. So rakt dät in eenige Kultuuren een bisunners wichtige Traditsjoon fon Kalligraphie, wät dan die Uurgong fon Dichtenge in ju bieldende Kunst is, uum dät deer uk ju froaie Skrift een wichtige Rulle spiedelt. Foar Fäärsmäiten häbe sik ap ju heele Waareld gjucht ferskeedene Traditsjoonen bielded, do sik fielicht mongs foar europäiske Ooren wät oarich ounheere.

Man uk bie uus sunt in ju jungste Tied Foarmen fon Dichtenge äntsteen, do mäd uus oolde Traditsjoonen breeke. Foar allen ätter dän twäide Waareldkriech, as eenige junge Kunstlere meenden, dät waas wäil ferkierd, nu noch flugge un harmooniske Riemsele tou skrieuwen, sunt näie Foarmen äntsteen. Eenige deerfon kon me heel un aal nit moor as gjuchte Dichtenge biteekenje, uumdät jo mäd Fäärsmäite so sludderch uumegunge, dät me deerfon nit moor fuul sjo kon.