Woudskät

Uut Wikipedia

Die Woudskät fon ne Sproake belukt sik ap ju ganse Samlenge fon Woude, do dät in ju Sproake rakt. Dät kon uk jäilde foar ju Samlenge fon Woude, do der fon n bestimden Skrieuwer bruukt wäide (fergliek: n rieken Woudskät) of do n Person ferstoant of do die Person woarskienelk bruuke wäd uum näie Satse tou moakjen.

Woudskät-Teste sunt n wichtigen Bestanddeel fon ju gäistige Meetenge in ju Psychologi. Der wuud fääststoald, dät dät Woudeskät-Niveau ne konsistente Gesamtbielde fon intellektuelle Funktion un skoulske Laistengen rakt.

Woudebouke konnen deertou nutsed wäide, uum uunbekoande Woude ättertouflüüsjen un soo n Persoon sin Woudskät uuttouwiedjen.

Seelter Woudskät[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Uus Sproake häd ferskeedene Bestanddeele, do der oafte in ferskeedene Tiede un loangs ferskeedene Weege deeroane keemen sunt.

Fräiske Bestanddeele[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Do moakje mädnunner 88% fon ju seelter Deegesproake uut. Dät rakt do in tjo Gruppem fon Woude:
1. Do me kanne kon an in ju Luudgeskichte spezifiske annerde Luude as:
Vokoale, t.B. gratter, Säk, Mon, swot, gunge, Blääd, heere, Jier, Moanske, wook, räide, gräin, leeuwe, Moune, bjoode, sjunge, njuugen.
Konsonante, t.B. hoolich, jädden, gjucht, soogen, Säärke, Sooke, Sies, täärske, tän, Toarst, truch, Dai, jeel.
2. Besunnere Woude uut dän anglofräiske Kring, as: ädder, ätter, bääte, Bäiden, deel, Koai, kweede, sjoode, Soaks, Sood.
3. Do ätter ju Luudgeskichte nit fon do uut Noabersproaken unnerskat wäide konnen, man do weegen hier Foarkuumen in dät Ooldfräiske un uk weegen uur Oainskuppe nit as Froamdwoude tou kannen sunt, t.B.: falsk, hälpe, Fisk, Tunge, hier, Woater, haue, Dood, Hoake. Hiertou heere uk Woude as laachje, moakje, dan die seelter Tiedwoud-Uutgong -je wäd uk wäil moal an Leenwoude anhonged.

Läichdüütske Leenwoude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Do moakje 11% fon ju Deegessproake uut. Dät sunt dan sukke Woude, do nit ju ooldfräiske Luudgeskichte foulged hääbe, as annerje, Däif, Düümelke, düütsk, Fäi, fange, gultich, Goawe.
Deertou heere woarskienelk uk fuul fon do Woude, do der ap Ooldfräisk nit belaid sunt, as Ambold, Ästerke, Bak, Bichte, gau, häär.

Holloundske Leenwoude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Do sunt sproakelk nit goud fon do läichdüütske tou unnerskeeden, oawers do wiese sik in Ferspreedenge un Anweendenge (Määlnen, Skipbau un Feenkolonioale Eedgreeuweräi). Dät sunt Woude as: Boas, Bunkäide, hachelk, Halloosje, Kapsoller, Ketier, nooit, Potlood, Schooier, Wieke. Uk do Holloundsgungere broachten Woude mee, uk wäästfräiske. Dät koom oawers maast nit fääre as: “Min Foar kwad wäil: ...”.
Foerste 1938 = W. Foerste, Der Einfluß des Niederländischen auf die niederdeutschen Mundarten Ostfrieslands, Hamburg 1938, Ätterdruk Leer 1975.

Hoochdüütske Leenwoude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Dät sunt Woude do der düütelk ju hoochdüütske Luudgeskichte foulged hääbe, of do der nnd. nit belaid sunt. Biespiele sunt: berappe, Boarke, büüsje, dänkboar, eenseln, Feeder, fergeebens, Geegend, Geschier, gewoond, Häkse. Deerbie uk Näibildengen as Fergnöigen, fergratterje, häimsäike, haitsje.

Frantsööske Leenwoude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Do koant me maast an hiere Foarm, t.B. akroat, Buuskool, filainich, Fjoole, Göäl, Halloosje, Lääsekant un fielicht sogoar baale. Oafte rakt et do uk in dät Holloundske un sunt wäil deerloangs binnekeemen.

Latienske Leenwoude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Do beluke sik oafte ap ‘geleerde’ Seeken, t.B. Aakelse, Adwookoat, Agräs, Almenakke, Burse, Disk, Fakt, Fäst, ferpousje, Fidebus, Fiewer, Finster.

Gruundwoudskät[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Eer do Germanen mäd ju groote Foulkewonderenge koomen, is hier ne uur Sproake boald wuuden. Deerfon sunt uk Woude hongjen blieuwen, do me besunners deeran kanne kon, wan jo mäd p ounfange, dan dät p waas daach mäd ju germaniske Luudferskuuwenge tou f wuuden. Woude ap p konnen oawers uk uut uur Sproaken (Latiensk, Frantsöösk) uurnuumen weese, of luudmoalerisk näi äntsteen weese.
Ap Seeltersk heere tou dän Gruundwoudskät fielicht Paad, Päie un Palte.

Mummelwoude[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Dät sunt Woude do der maast in de Muule fon litje Bäidene äntsteen sunt, t.B. Baabe, Määme, Puppe.

Sjuch uk[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]