Etymologie

Ju Etymologie befoatet sik deermäd, outouleeden wier uus Woude häärkuumen dwo. Foar do ‘groote’ Sproaken as dät Düütske is dät in wieduut do maaste Fälle al oarich uutsoacht wuuden en fäästlaid in Etymologiske Woudebouke. Foar do litjere Sproaken - mäd Uutnoame fon t.B. dät Hümlingske - is dät oawers nit so. Foar fuul fräiske un uk wäkke seelter Woude bestounde oawers al Sunnerstudien. Foar dät Wäästfräiske kon me deerfon fuul bienunner fiende bie Spenter (1968) un foar dät Noudfräiske bie Löfstedt (1928) un (1931). Besunners Regionoalwoude fint me bie Book (1996). Fääre rakt dät oafte uk kuute etymologiske Bemäärkengen in ‘algemeene’ Woudebouke, as foar dät Seelterske in do al ärschienene Beende fon dät NSW. Deerbie honnelt sik dät dan uum kuute Ferwiese ätter uur Sproaken, wierbie do Ferhältnisse oafte noch goarnit uutoarbaided wuuden sunt.

Teekene

Bie ju etymologiske Beschrieuwenge bruukt me bestimde Teekene, as:

> wäd tou

< äntsteen uut

* äntsleetene man nit belaide Foarm fon n Woud.

Do behonnelde Woude wäide scheeuw stoald un ju Betjuudenge twiske ‘ ’.
Fääre wäide Sproakoukuutengen ferwoand.

Häärkumst fon do Woude

Do Woude sunt ap ferscheedene Wiesen in ju Sproake keemen:

• Äärfwoude. Biespil: kweede "sagen", dät ooldfräisk quetha äntstamt. Deer ieuwenske koom al sidza foar, wier do Wääst- un Noudfräiske Woude an äntstamme. Foar quetha ferglieke noch gotisk qithan un noch fääre wäch ooldindisk gadati "kwäd". Uk dät ooldängelske cwedan heert deertou, wät me noch wierfint in dät literariske quoth "kwad".

• Leenwoude. Biespil: baale "reden", dät gjucht woarschienelk uurnuumen is uut Roodwälsk barlen, dät sälwen wier uut Frantsöösk parler "baale" äntleend weese schäl. Hier kon me also wät uut leere uur ju Funktion fan dät Seelterske as Geheemsproake, wät me ferstounde kon deeruum dät do Seelter Schippere un Hondlere wieren.

• Woude mäd Leenluudenge. Dät sunt Woude doo hiere Luud uut n uur Sproake uurnuumen hääbe. Biespiele:

• Babbelwoude. Biespil: Baabe "Vater". Dät is also n Woud, dät in de Muule fon litje Bäidene bilded wuuden is, juust as dät moor algemeene Papa. Dät b fint sik uk in italienisk babbo, Swahili baba. Do Woude hääbe fääre niks mäd dät seelter Woud tou dwoon; sukke Woude äntstounde älkemoal wier.

• Luudmoaljende Woude. Biespiele: brumje, koakelje, Kuukuuk, siskje. Do Woude drukke also dät Luud uut, wät deertou heert.

Ouleedenge

Hier betrachtje wie toueerst ju Ouleedenge fon Äärfwoude anhound fon eenige Biespiele.

ätter

Wo me deerbie ferfoart, wollen wie hier wiese anhound fon ju Woudgruppe uum ätter ‘nach’. In jusälge Betjuudenge fiende sik in uur Sproaken eng. after, noudfräisk Mooring eefter, Föhr efter, Sylt eeðer un uk noch ooldfräisk efter. Deermäd lät ju Etymologie genöigend ärkläärd, wan me bloot ap Seeltersk ne Äntwikkelenge -ft- > -tt- ounnieme kon. Ap wäästfräisk hat efter oawers ‘bääte’ (‘hinter; hinten’), wäil in Ansluutenge ap ndl. nnd. achter, wiertou dan uk wäil nhd. After ‘Bäätere’ heert. Me mout dan wäil ounnieme, dät et hier ne Betjuudengsäntwikkelenge roat häd.

bääte

Dät seelter Woud bääte foar ‘hinter; hinten’ is düütelk ap n uur Wiese bilded. An ju strukeljer Foarm bääfte kon me sjo, dät et hier uk ne Äntwikkelenge -ft- > -tt- roat hääbe kon. Wie konnen deeruum rauelk ounnieme, dät dätsälge Woud is as ooldfräisk bi-efta mäd jusälge Betjuudenge. Dät lät ap efter sunner r-Uutgong, man insteede deerfoar ne Foarsilwe bi-, seeltersk be-. Dätsälge Woud is dan wäil middelniederloundsk bachten (‘hinter’). In ju glieke Betjuudenge fiende wie ängelsk behind mäd wäil jusälge Foarsilwe, man mäd ne Stamsilwe as in nhd. hinter.

ätters

As Trääde in disse Woudgruppe wollen wie ätters ‘nachher’ behonnelje. Dät sjucht uut as ätter + Uutgong -s. Ap Noudfräisk rakt et deerfoar Mooring eeftert, Föhr eftert, Sylt eeðerst, also mäd Uutgong -t of -st. Dät is ne säildene Bildenge un as muugelke Gruundfoarm lait deer ap de Hounde ooldfräisk efter thet, wierbie dät th sik dan tou s äntwikkeld häd, as algemeen ap Amringer Noudfräisk (wan dät in dit Woud daach t häd: eftert). Resultierjende Foarm waas dan *efter set mäd muugelke wiedere Äntwikkelenge tou *efterst (fgl. syltersk eeðerst) > *eftert > eeftert of *efters > ätters. Uum dät sluutend tou moakjen, bruukt me eegentelk noch uur Biespiele fon th > s ap Seeltersk.

ättens, äffens

Insteede foar ätters kweede wäkke Seelter ättens of äffens. Deerfoar kuud me dan as Gruundfoarm ounnieme ooldfräisk *eften ieuwenske efter ‘ätter’. Dät et dät uk wuudelk roat häd, wäd woarschienelk uut ooldängelsk æftan. Uut *eften thet kuud sik dan as buppe ättens äntwikkelje, wierbie ju Ieuwenskefoarm äffens wiest, dät uk ne Äntwikkelenge ft > ff muugelk waas.

fääre uutoarbaidje

Ju Ouleedenge hierbuppe is noch man provisorisk. Eegentelk schuul die Etymologe noch fääre gunge un bekiekje, wo dät in aal Sproaken sit un wo do seelter Foarme tou dät Ganse biedreege, uum so ätter dän uurgermaniske un fielicht sogoar dän indogermaniske Wuttel tou kuumen. So kon me t.B. fersäike ättertougungen, wo ju Wiksel fon do Uutgonge in ätters un ättens sik ferhoolde tou do in hoochdüütsk hinter un hinten. Bie dät alles schällen dan do Räägele fon ju Luudgeschichte un ju Betjuudengsleere beoachted wäide.

Etymologie fon eenige seelter Woude

• baale (‘reden’). Do seelter Schippere hääbe bie dät Honneljen sicher hiere Sproake bruukt uum sik int Stilkene wät tou tällen. Nu failde dät Fräiske eepenbeer n Woud foar ‘baale’, as dät wäästfräiske prate un dät noudfräiske snåke uut do Noabersproaken uurnuumen wuuden sunt. Deeruum konnen wie ounnieme, dät jo dät Gaunerwoud barlen uurnoomen, dät ap sik wier fon frantsöösk parler häärkuume schäl. (Hoekema, 1989, 1990)
• bäite (‘heizen’, platdüütsk böten) is wäil as ‘ferbeeterje’ dätsälge as ooldfräisk bēta ‘büßen’.
• blouked (‘gesehen’) heert wäil as Perfekt tou n ferlädden Tiedwoud *bloukje, *beloukje, fgl. wangeroogisk bîlauk ‘sjo’, wäästfräisk beloaitsje ‘betrachtje’ tou loaitsje ‘kiekje’, mooringer noudfräisk löke, fgl. ängelsk to look, ooldängelsk belocian ‘betrachtje’. Hierbie is fielicht dät ooldfräiske Perfekt sên ferlädden geen, wil dät nit as Geheemsproake paasjen diede.
• Eed' (‘Torf’), harlingisk ayde, wäästfräisk eed[is] schäl identisk weese mäd ooldängelsk ād m.n. ‘Scheiterhaufen, Fjuur, Flamme’, ooldhoochdüütsk un middelhoochdüütsk eit m. ‘Fjuur’, wät unnerbroacht wäd bie n Stam indogermanisk ai-dh, i-dh ‘brennen, leuchten’, wiertou uk noch ooldindisk édha-h ‘Baadenholt’. Eed hat also wäil ‘ Baadenmaterioal’.
• Fugge (‘Feder vom Vogel’) is n gans apaat seelter Woud, dät sik fielicht ferhaalt tou Fuugel as Kogge ‘rund Schip’ tou Kuugel.
• Hoangst (‘Pferd’), ooldfräisk hanxt wäd wäil ärkläärd as germanisk *hangista, ‘die der ap bääste springt’. Düütsk Hengst, platdüütsk Hingst is dätsälge Woud, wierbie ju Betjuudenge sik beäänged häd tou ‘monnelken Hoangst’, wierfoar dät Seelterske wäil n uur Woud *Wränsk hiede, fgl. dän roomelster Loundnoome Wränskhäidene un mooringer noudfräisk wriinsche , middelniederlounsk wrêne, man näi-seeltersk Hingst.
• Lätse (‘Löffel’), wangeroogisk lets, noudfräisk Halligen leets heert fielicht mäd Assibilation fon -k- tou Woude as ooldängelsk leccan ‘wäit moakje’, middelniederloundsk lāke ‘Meer, Sloot; Piekele’, wät ferbuunen wäd mäd n Wuttel indogermanisk leg- 1 ‘drupje, siepje’. Semantisk moor ounluukend is oawers Anknättenge an dän Wuttel leiĝh ‘likje’, weegen walisisk llwy ‘Lätse’.
• Soaks (‘Messer’), ooldfräisk sax, ooldsaksisk sahs uk ‘Swäid’ heert tou n Wuttel sek 2 ‘sniede’, wiertou uk Säächgäärs, Sichte, Soage un dän Foulkernoome Saksen. Dät düütske Messer äntstammt ooldhoochdüütsk mezzisahs, wät ärkläärd wäd as ‘Spiese-Soaks’ mäd *mezzi as ‘Spiese’, wiertou fergliek seeltersk Mät ‘Wustflaask’.
• taie (‘drücken’) is wäil Sunnerbetjuudenge tou Woude as ooldhoochdüütsk zouwen ‘beoarbaidje’, gotisk taujan ‘moakje’, wiertou uk wier Tau un ängelsk tool ‘Reewe’.
• traale (‘drehen’) kon ferbuunen wäide mäd Woude as middelläichdüütsk dral ‘rund un fääst troald’ bie n Stam ter- 3 ‘wrieuwe, traalend wrieuwe’.
• wuurich (‘müde’) schäl touhoopehongje mäd ooldsaksisk wōrig ‘müde, matt’, wier juunuur wäästfräisk wurch, aller wirch stimt tou ängelsk weary. Man aal schällen heere tou n indogermanisken Stam ųōro- ‘Duusegaid, Woansin’.

Literatuur

• Heinrich Book, Wortwurzeln, etymologische Erörterungen zum Hümmlinger Wörterbuch, Werlte 1996.
• T. Hoekema, Us Wurk 38:60-62 (1989), 39:145-146 (1990).
• E. Löfstedt, Die nordfriesische Mundart des Dorfes Ockholm und der Halligen, I. Lund 1928.
• E. Löfstedt, Nordfriesische Dialektstudien. Lund/ Leipzig 1931. [Is 2. Beend fon Löfstedt 1928].
• A. Spenter, Der Vokalismus der akzentuierten Silben in der Schiermonnikooger Mundart. Kopenhagen 1968.

Dit Bouk kon ferwoand wäide as n Wäästfräisk etymologisk Woudebouk mäd Hälpe fon:

Teake Hoekema, Lânfrysk-Skiermûntseager wurdlist c.a., Grins 1979.

Ferbiendengen ätter buuten

• Wier kumt dät Woud häär? Seelter Etymologie.
• Etymologisches Wörterbuch der (saterfriesischen) Flurnamenelemente.
• J. Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch un klik ap afries. (altfriesisch) of nhd. (neuhochdeutsch).
• Köbler, Gerhard, Indogermanisches Wörterbuch, (5. Auflage) 2014