Panama
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Panama (Spanisk: República de Panamá; IFA: re'puβlika ðe pana'ma) is n Lound ap ju deerätter benaamde Loundbrääch fon Panama twiske Noud- un Suudamerikoa. Ju Haudstääd is Panama-Stääd. Dät Lound wuude in 1903 truch Suldoaten fon do Fereende Stoaten fon Amerikoa besät un foar uunouhongich ferkloort, uum dän Bau fon dän Panamakanoal beeter unner Kontrolle tou hääben. In't Foaren hiede dät n Deel fon Kolumbien weesen.
Geografie
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Panama lait in Middel-Amerikoa, ap ju smälle Loundbrääch fon Panama, ju Noud-Amerikoa un Suudamerikoa ferbindt. Uumdät düsse Ferbiendenge n bitje beeged is un nit gans liek ferlopt, lait ap ju Noudersiede die Atlantik, wilst ap ju Suudersiede die Pazifik is. As kunstelke Woatersträite twiske do bee Ozeane tjoont die Panama-Kanoal, die twäärs truch dät Lound ferlopt. Die hoochste Bierich fon dät Lound is die Volcán Barú (3477 m). Ju grootste Äi fon Panama is dät Panama Kanoal. Ju Noudkuste hiert geografisk tou dät Karibiske Gebiet.
Do Noaberlounde fon Panama sunt:
- Costa Rica, in dät Wääste,
- Kolumbien, in dät Aaste.
Geskichte
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Ju Tied, bit do Europäere koomen
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Do ooldste archäologiske Funste uut Panama sunt tweelichduusend Jiere oold, dät honnelt sik uum Piel-Spitsen. Touminst sänt düsse Tied rakt dät also Ljuude in dät Rebät. Ju Neolithisierenge, also die Uurgong fon een Joagd- un Sammel-Wirtskup tou ju Buuräi, waas sowät 3000 foar Kristus. In Panama hääbe sunt do eerste amerikoanske Kultuuren weesen, do mäd Potboakeräi ounfangd sunt, biespilswiese ju Monagrillo-Kultuur in ju Tied fon 2500 bit 1700 foar Kristus. Uut düsse Kultuuren äntwikkelden sik uurloang betjuudende Ounsiedelengen, do ap't bääste truch do Grääf-Funste fon ju Conte-Uutgreeuwengs-Steede (500 - 900 ätter Kristus) un truch ju polychrome Potboakeräi fon dän Coclé-Stil bekoand wuuden sunt.
Eer do Europäere keemen sunt, lieuwden in Panama masse Foulke, do Chibcha-Sproaken un Choco-Sproaken boalden, juust so as dät Cueva-Foulk, do hiere Sproake is uutstuurwen un kon apgruunde fon läipe Dokumentierenge nit seküür touoardend wäide (wildääge heert dät uk tou do Choco-Sproaken). Dät is nit seküür bekoand, wo fuul Ljuude al in Panama lieuwden, as do Europäere koomen. Dät rakt gjucht hooge Taksierengen fon bit tou 2.000.000 Ljuude, man näiere Taksierengen fon Februoar 2018 gunge deerfon uut, dät dät bloot 200.000 Ljuude wieren. Archäologiske Funste, juust so as Tjuugnisse fon do eerste Europäiske Foarskere, beskrieuwe diverse ienheemske Foulke mäd kulturelle Ferskeedenhaide, do al Ärfoarenge hääbe, Honnelsweege tou bruuken. Do Indioanere fon Panama lieuwden deelwiese noch fon Joagd un Sammleräi, man jo hääbe uk al Buuräi bedrieuwen un Turske Weete, Kakao un Wuttelfruchte ounbaud. Jo lieuwden in litje Hutten, do uut Palmen-Bleede uur runde Takken-Struktuuren moaked wieren.
Äntdäkkenge un Kolonioalismus truch do Spoaniere
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
In 1501 moakede sik Rodrigo de Bastidas uut Sevilla, die touhoope mäd Christoph Kolumbus ap sien twäide Amerikoa-Raise unnerwaiens waas, fon ju Atlantikkuste fon wier däälich Kolumbien lait, ap, uum ju Kusten-Linie fon ju karibiske See tou kartierjen. Hie roakede La Punta de Manzanillo an Panamas sien buppere karibiske Kuste, man ätters moaste hie tourääch ätter Santo Domingo, uumdät sien Skip nit moor goud ap Steede waas. Jie jält as die eerste Europäer, die ap düssen Deel fon ju Loundäängte, dät Rebät, wier däälich Guna Yala lait, Ounspröäk stoalde.
Een Jier ätter de Bastidas Ounkumst in Panama sailde Christoph Kolumbus fon do Rebätte, wier däälich Honduras un Costa Rica sunt, in suudelke Gjuchte ätter ju Lound-Äängte wai. Kolumbus moakede in düsse Tied Koarten fon ju panamaiske Kusten-Linie un ärfoarskede uk dän wäästelken Deel fon Panama. Hie loundede in een Steede mäd Noome Almirante un woogede sik foar bit een een Rebät, dät hie Veragua (seeltersk: Woater sjo) naamde. Hie sätte sien Kustenfoart fout bit ätter dän Río Chagres, loundede in Portobelo, een natüürdelke Bucht, ju in 1597 aan betjuudenden Karibik-Hoawen fon ju spoanske Flotte wäide skuul, un be'eendigede sien Ärkundengen läiweloa in Del Retrete, ätterdät hie bloot two Mounde in dän Beriek weesen hiede, wier däälich Panama lait.
Vasco Núñez de Balboa, die mäd de Bastidas in't Jier 1501 unnerwaiens weesen hiede, kuude in 1513 bewiese, dät do Fertällengen fon Ienheemske uur aan twäiden Ozean gjucht wieren. Dertou moakede hie sik ap dän stuuren Wai fon dän Atlantik ätter dän Pazifik. Balboa naamde dän Pazifik "Suud-See", eerste leeter kreech hie sin Noome fon däälich.
Säntrum fon dät kolonioale Panama wuude Panama-Stääd. 1519 fon Pedro Arias Dávila gruunded, wuude ju bolde sit fon ju Audiencia un uk Biskopssit. In Panama-Stääd wuude een wichtige Honnelsstääd, uumdät ätter ju Äntdäkkenge fon dät Inka-Riek masse Gould un Säälwer, dät me do Inka ounoom, uur Panamastääd ätter Europa transportierd wuude. Dät wuude in Panama-Stääd fon do Skiepe ouleeden, mäd Muuldierte uur ju Loundäängte broacht un ap'e uur Siede, bie ju Atlantikkuste, wier ap Skiepe ferleeden un ätter Europa wai broacht. In ju uur Gjuchte koomen europäiske Weeren ätter ju Panama-Stääd. Fluchtede afrikoanske Sklouen, do touhoope mäd Indioanere een Oard Guerilla-Kriech juun do Spoanske fierden, greepen do Gould- un Säälwer-Karawanen ap dän Loundwai oun, besunners bekoand is die apstoundiske afrikoanske Uppermon Bayano wilst do 1550er Jiere. Uk Uurfaale fon britiske Seeroowere ap Panama-Stääd lieten dän Honnel bolde minner wäide, man hie koom sieläärgen nit heel un aal tou't deellääsen, uumdät Panama-Stääd eenfach tou goadelk lait.
Uunouhongegaid fon Spanien
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]In't Jier 1821 kleeuwde sik Panama fon Spanien ou un wuude n Deel fon Groot-Kolumbien unner Simón Bolívar. In do 1830er un 1840er Jiere wuude moorere Moale ju Uunouhongegaid fon ju Provinz Granada (toufoarne Kolumbien) ferkloord, man dät wuude gau wier tounichte moaked.
Infoulge fon een militäriske Interventsjoon fon do USA kleeuwde sik Panama ätter dän Panamakonflikt ap dän 3. November 1903 fon Kolumbien ou. Foaruutgeen waas die 1000-Deege-Kriech, wieroane die Indigene Victoriano Lorenzo foar ju Sälwen-Bestimmenge fon do Indioanere kampede, wät hie mäd sien Lieuwend betoalde: Hie wuude doodskeeten.[1] Deermäd ferloosen do Indioanere ju Kansje ap Loundbesit un politiske Fertreedenge in dän näien Stoat.[1]
Fluks ätters unnerteekende Philippe Bunau-Varilla as panamaisken Unnerhonnler dän Hay-Bunau-Varilla-Ferdraach, die do USA Ferlof roate, dän Panama-Kanoal kloor tou bauen un tou Glieke Tied do Hoohaids-Gjuchte foar dät Rebät uum dän Kanoal foar in Ounspröäk tou niemen, ju so beteekende Panama-Kanoal-Zone. Twiske 1904 un 1914 moakeden Ingenieure fon ju US Army dän Panama-Kanoal kloor. Man do eerste Oarbaiden oun dän Kanoal hieden al in 1881 unner frantsööske Fierenge begind.
In 1941 kreegen Wieuwljuude dät Gjucht, tou kjoosen[2]
Fon 1959 bit 1962 wuude ju Puente de las Américas, een Brääch uur dän Kanoal, unner US-Amerikoaner baud. Düsse Brääch skuul dan foar moor as 40 Jiere ju eensige Lound-Ferbiendenge twiske Noud- un Suudamerikoa blieuwe. Ap dän 15. August 2004 wuude een twäide Brääch mäd dän Noome Puente Centenario unner ju skeedende Präsidentin Mireya Moscoso eepend. Man ju wuude eerste in 2005 in Bedrieuw nuumen. Apstuuns (2018) is een trääde Brääch bie Colón (Stääd, Panama) in'n Bau.
In 1964 koom dät in ju Panama-Kanoal-Zone tou dän Flaagenstried twiske do Fereende Stoaten un Panama.
Ap dän 7. September 1977 wuuden do Torrijos-Carter-Ferdraage unnerteekend (dän Ferdraach dän Noome roat hääbe die domoalige De-facto-Präsident fon Panama, Omar Torrijos, un die domoalige US-Präsident Jimmy Carter), die ju Uurdreegenge fon aal ju Kanoal-Zone oun Panama bit Eende 1999 touseekerde.
Ap dän Dezember 20. Dezember 1989 begon een US-Invasion in Panama. Ju hiede moorere Uurseeken: So fersoachte sik Panama in düsse Tied in ju Kanoal-Politik moor un moor juun US-amerikoanske Interessen tou sätten. Man uk, dät Panama Drogen uut Suud-Amerikoa ätter do USA broachte, waas een Uurseeke, wierbie die Diktoatoor Manuel Noriega sälwen meemoakede, waas een fon do Uurseeken fon dät US-amerikoanske Iengriepen. In dän Ferloop fon ju Invasion wuude die Noriega, die Panama ätter dän mysteriösen Dood fon Omar Torrijos in 1981 mäd Hälpe fon dät Militär regierd hiede, truch do USA (unner George H. W. Bush) in ju Operation Just Cause ousoaged, ap dän 3. Januoar 1990 wuude hie fon do US-Amerikoanere fäästnuumen. Bit hie deelsmieten wuude, waas Noriega aan fon do wichtichste Ferbuundede fon do Fereende Stoaten in Middelamerikoa. Die Generoal wäd oafter, wät ferkierd is, as Präsident fon 1983 bit 1989 bekieked. Man hie waas bloot die Boas fon ju Nasjonoal-Garde ju leeter in do Fuerzas de Defensa de Panamá uumewonneld wuude. Fieuw Deege, eer hie fäästnuumen wuude, benaamde him ju Nasjonoal-Fersammelenge tou'n Boas fon ju Regierenge mäd groote, tiedelk uunbekatte Moacht.
Ap dän 31. Dezember 1999 uum 12:00 wuuden ätter dän Torrijos-Carter-Verdraach aal dät US-Rebät loangs dän Kanoal juust so as aal do US-amerikoanske Militär-Basen amtelk oun Panama uurroat. Die Bedrieuw un ju Ferwaltenge fon dän Kanoal wuuden fon ju panamaiske Panama-Kanoal-Behöörde (Autoridad del Canal de Panamá - ACP) uurnuumen. Man ätter ju Regierenge is dät ploand, dät do USA nu two näie Marine-Basen in Panam apgjuchte skällen, in Bahia Piña un Punta Coca.[3]
Foutnooten
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]- ↑ 1,0 1,1 Nina K. Müller-Schwarze (Skrieuwerske); McFarland Press, Jefferson, North Carolina (Uutreeker): The Blood of Victoriano Lorenzo: An Ethnography of the Cholos of Northern Coclé Province. 2015. ISBN=978-0-7864-6034-2 (ap Ängelsk)
- ↑ Jad Adams: Women and the Vote. A World History. Oxford University Press, Oxford 2014, ISBN 978-0-19-870684-7, Seite 438
- ↑ Le Monde diplomatique: Foarskäuwene Iensät-Punkte (fon'n 12. Februar 2010)