Oamde

	Oamde
	Dät Räidhuus fon Oamde.
	Statistieke
Ienwoonertaal	51.616 (2010)
Fläche	112,33 km²
Befoulkengstichte	460 km²
Höchte	1 M. buppe N.N.
	Politik
Lound	Düütsklound
Buundeslound	Läichsaksen
Stäädgliederenge	26 Stääddeele
	Uur
Postleittaal	26721, 26723, 26725
Tiedzone	UTC +1
*Suumertied	UTC +2
Koordinoaten	53° 22' N, 7° 12' A
Websiede	www.emden.de

Oamde (de. Emden) is ne Stääd in dät düütske Buundeslound Läichsaksen, an ju Oamse-Stroom. Oamde is ju grootste Stääd in ju Region Aast-Fräislound un ju maast wäästelke Hoawenstääd in Düütsklound. As kringfräie Stääd heert Oamde nit tou dän Loundkring Aurk. Ju Stäädferwaltenge häd uk Kringgewalt. Dät Stäädgebiet is uur 112 km² groot un häd bolde 52.000 Ienwoonere.

Geografie

Oamde lait in dät Wääste fon dän Region Aast-Fräislound, in dät düütske Buundeslound Läichsaksen. Ju Stääd lait uungefeer 25 Km. noudwäästelk fon Lier, un uk uungefeer 25 Km. suudwäästelk fon Auerk. Ju Stääd lait is an ju Mundenge fon ju Oamse in ju Noudsee, suudelk fon ju Stääd lait n Dullert. Die Hoawen fon Oamde lait 38 Seemeilen fon ju Mundenge fon ju Oamse. Ju Stääd lait juust n bitje buppe Normaalnul. Do hööchste Punkte sunt n Warft (7,5 Meter buppe NN) uut n Middeloaler weerap ju Stääd äntstuude, un n Mulbierich (15 Meter buppe NN).

Stääddeele

Ju Stääd Oamde häd 26 Stääddeele, man do wäiden nit aal separoat mädnuumen in do Ienwoonerstatistik fon ju Stääd, man wäide toun Deel touhoopefoated. In do fergeene Jiertjaande sunt bie do Kommunoal-/Meentereforme fon 1928, 1945 un 1972 näie Gebiete bie ju Stääd keemen. Foarallen truch ju Meentereform in dät Jier 1972 is dät Stäädsgebiet oarich gratter wuuden.

Täärpe, do truch eingemundungen bie ju Stääd keemen sunt:

1928: Borssum, Hilmarsum
1945/46: Larrelt, Uphusen/Marienwehr, Harsweg
1972: Wybelsum, Logumer Vorwerk, Twixlum, Petkum, Widdelswehr/Jarßum

Dät Säntrum fon Oamde läit sik so ferdeele: Altstadt, Behördenviertel, Bentinkshof, Boltentor, Groß-Faldern un Klein-Faldern. Ätter ju Statistik fon ju Stääd Oamde sunt do grootste Stääddeele dät Stäädsäntrum (sowät 8700 Ienwoonere), Barenburg (sowät 7000 Ienwoonere) un Borssum/Hilmarsum (sowät 6100 Ienwoonere).

Die Hoawen fon Oamde lait in ferskeedene Stääddeele: Port Arthur/Transvaal, Borssum, (Kolonie) Friesland un Stäädsäntrum.

Klima

Oamde lait in n mäitige Klimazone, wät unner Ienfloud fon ju Noudsee stound. In n Suumer sunt do Deegestemperatuuren läiger as in dät Binnenlound, in n Winter sunt do Temperatuure maastens haager. Ätter ju Klimaklassifikation fon Köppen lait Oamde in n Gebiet, dät ju Iendeelenge Cfb. häd.^[2] (Klimazone C: woorm-mäitige Klima, Klimatyp f: fuchtich-mäitige Klima, Unnertyp b: woorme Suumer). Binnen ju mäitige Zone heert Oamde bie dän Klimabezirk Niedersächsisches Flachland Nordsee-Küste. Dät Klima is maritim, maastens is dän Suumer relativ köilich un rakt et relativ fuul Rien, man die Winter is mild un in n Winter faalt nit fuul Snee.

Mound	Jan	Feb	Mee	Apr	Moa	Jun	Jul	Aug	Sep	Okt	Nov	Dez	Truchsleek Jier
Temperatuur (°C)	1,3	1,5	4,1	7,3	11,8	14,9	16,4	16,3	13,7	10	5,6	2,6	8,8
Rien (mm)	67,1	45,5	62,3	48,6	60,2	70,5	82,1	72,8	66,6	72,8	83	73,5	805
Sunne (Uuren)	1,32	2,57	3,61	5,36	6,77	6,6	6,26	6,35	4,73	3,09	1,9	1,03	4,1

Geskichte

Dät is nit sicher wanner Oamde äntsteen is, man et rakt Oamde sänt dät oachte Jierhunnert as Hondelstäärp an ju Oamse. Allere Noomen sunt Amuthon, Embda, Emda, Embden. In dät Middeloaler waas Oamde Deel fon dät Emsigerlound (Oamselound). In dät 14. un 15. Jierhunnert häd Oamde fuul Konflikte häiwed mäd de machtige Hanse, deer fon Oamde un uur Täärpe in Aast-Fräislound häär do Seeroowere uum Klaus Störtebeker stöänd wuuden. Truch disse Konflikte is Oamde moormoals fon Hanseatiske Krafte (ap maaste Hamburger) besät wuuden. 1433 wuude ju Stääd, mäd Stöän fon ju Hanse, äroberd truch ju Hööftmonfamilie Cirksena. Do Hamburger looken in 1447 foar dät lääste Moal uut ju Stääd uut. Käiser Maximilian I roate ju Stääd 1495 Stäädgjucht un Woapen, dät "Engelke up de Muer".

In dät 16. Jierhunnert wuude ju Stääd un dän Hoawen fon Oamde gratter. Dät koom truch do oamder Koopljuude un Reeder, man in dät twäide Hoolichdeel fon dät 16. Jierhunnert koom dät foarallen truch ne politiske Äntwikkelenge: die Uunouhongelkaidstried fon Niederlounder juun do Spanier in n Tachentichjierige Kriech. Fon do Spanier ferdrieuwen un ferfoulgte Niederlounder, foareerst do Patrizier, Koopljuuder, Reeder un Houndwierker, keemen ätter Oamde wai - ju neutroale Hoawenstääd tichtebie do Niederlounde. Truch do näie Hondelsferbiendengen mäd do Niederlounder, kuude Oamde gratter wäide un wuude so een fon do wichtichste Hoawensteeden in Noud-Europa. Tougliek äntwikkelde Oamde sik truch do Wierke fon Johannes á Lascos un uur reformierte Theologen tou een wichtige kalvanistiske Stääd. Bie ju Oamder Revolution wuude Groaf Edzard II. ätter ju Noaberstääd Aurk ferdrieuwen. Die Gjuchtsgeleerde Johannes Althusius stäärkede ju Staalenge fon Oamde juun uur Groafen un Stääde. Mäd do Niederlounde as Skutsstoat waas Oamde bolde ne oaine fräie Stäädstoat. Ätter dän Ferljus fon ju Aast-Fräiske Fräiegaid in 1744, ferloos ju Stääd hiere Fräiegaid unner Prüüske Behöörden.

An dän Begin fon dät 19. Jierhunnert heerde Oamde tou do Niederlounde (1806-1813). Deerätter heerde dät bit tou 1815 bie Prüüsen, wierätter ju Stääd bit tou 1866 tou dät Köönichriek Hannover heerde. Ätter 1866 waas Oamde wier Prüüsk un koom so leeter tou dän düütske Stoat. In dät Jier 1944 is Oamde foar 80% stukken bombardierd wuuden. Man ätter ju Twäide Waareldkriech geen dät gau beeter. Dät Wirtskupswunner waas uk in Oamde. In do 50er un 60 Jiere sunt deer fuul näie Skiepe baud wuuden, man ju Stääd häd mäd dät Volkswagenwerk Emden in 1964 dän grootste Ärfoulch häiwed.

Ienwoonere

Ienwooner-Äntwikkelenge fon ju Stääd Oamde:

Do Taale foar 1600 un 1744 sunt Skatsengen. Do Ienwoonertaale bit tou 1970 sunt uut dät Bestand fon n Ostfriesischen Landschaft^[3]. Do Taale siet 1975 sunt do amtelke Ienwoonertaale un beluuke sik ap do Hauptwohnsitze.

Infrastruktuur

Ferkier

Oamde häd Two Autoboanen, dät sunt ju Buundesautoboane 31 un ju Buundessträite 210. Ju Stääd häd twäin Boanhoawe, dän Oamder Haudboanhoaf un Boanhoaf Oamder Buutenhoawen. Uur dät Woater häd Oamde ne Foarferbiendenge ätter Borkum. In Oamde rakt et ieuwenske do maaste groote Sträiten uk Räädweege.

Die ÖPNV (eepentelke Persoone-Nai-Ferkier) in Oamde wäd mäd Omnibusse sicherstoald. Ieuwenske do Stäädbuslinien fon dän Stäädferkier Oamde GmbH(SVE), ne Dochterfirma fon do Stäädwäärke Oamde un deermäd läästelk ju Stääd sälwen, rakt et uk Ferbiendengen ätter dät Uumlound, do fon Regionalbusse fon ju Düütske-Boan-Dochter Weser-Ems-Bus GmbH betjoond wäide.

Sport

Oamde häd mäd BSV Kickers Emden ne Foutbalmonskup ju der sänt 2005 in ju Regionalliga Nord foutbaalt: dät is ju trääde Liga. Dät Stadion hat dät Embdena-Stadion.

Medien

In Oamde rakt et two regionale Tsaitengen: ju Emder Zeitung un ne regionale Uutgoawe fon ju Ostfriesen-Zeitung. In ju Stääd rakt et ju Haudredaktion fon dät Regionoalradio Radio Ostfriesland.