Aastfräisk (Läichdüütske Sproake)
| Aastfräisk (Läichdüütske Sproake) | ||
| Baald in | Aastfräislound | |
| Baalere | ~ 200.000 | |
| Sproakfamilie |
| |
| Alfabet | Latiensk Alphabet | |
| Sproakkodes | ||
| ISO 639-3 | frs | |
| ||
| Aastfräislound mäd do fjauer Loundkringe Auerk, Emden, Lier un Wittmund. Dät Sproakgebiet fon´t Aastfräisk Plat. | ||
Aastfräisk (Aastfräisk Plat: Ōstfräisk Plat, Düütsk: Ostfriesisch Platt) is ju Sproake fon do Aastfräisen, do der in Aastfräislound woonje, so uum Aurk, Oamde un Lier bietou. Ungefeer 200.000 Ljudene konnen däälich Aastfräisk bale. Dät Aastfräiske Plat häd naan oaine Stoatus un wädt as n läichdüütsk Dialekt klassifiziert. In dän Woudeskät, ju Grammatik un ju Fonologie rakt et oaber eenige Besunnergaide do ouwieke fon´t Läichdüütsk.
Klassifikation[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Dät Aastfräiske Plat heert tou do noudsaksiske Dialekte fon´t Läichdüütsk. Ju Sproake häd hiere Wuttele nit in´t Ooldsaksisk, man is ap fräisk Substroat apbaud. Do aastfräiske Stääde ferljoosen foar 1600 hiere fräiske Sproake, man ap´t Lound un foarallen in´t Aaste fon Aastfräislound wuude dät Aastfräiske Plat eerst ätter 1600 ju Umgoangsproake. So äntstuude dät Aastfräiske ap sien fräisk Substroat eerst truch middelläichdüütske Ienfloude un leeter truch näihoochdüütske Ienfloude. Twiske 1650 un 1850 waas in´t Wääste fon Aastfräislound ju Skriftsproake Holloundsk. Deeruum häd dät Aastfräiske Plat fuul moor Ienfloude fon´t Holloundske un do romoanske Sproaken as do uur nouddüütske Dialekte fon´t Läichdüütsk.
Dät Aastfräiske fon däälich is fon sproakkundigen Gesichtspunkt häär neen fräiske Sproake (as dät Seelterske) man ne läichdüütske af platdüütske Sproake. Dät wist sik in do foulgjende Biespiele:
| Aastfräisk Plat | wäik | fak | land | höören | söyken | Füer | slecht | dağ | kârk | denken | brājen |
| Seeltersk | wook | Fäk | Lound | heere | säike | Fjuur | sljucht | Dai | Säärke | toanke | braidje |
Anskjuttende Dialekte[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Ätter dät Aaste wai häd dät Aastfräiske Plat enige Meenskuppelkaide mäd dät Jeverlounder Plat un deels uk mäd dät Noudooldenbuurchske Plat. In dät Jeverlounder Plat sunt uur fräiske Substroatwoude bewoard bleeuwen as in´t Aastfräisk Plat.[1] Mäd dät Groninger Plat in dät Wääste häd dät Aastfräiske Plat noch altied fuul Meenskuppelkaide. Tou disse Meenskuppelkaide heert tou Biespil dät fräiske Substroat.
Ätter dät Suude wai rakt et ne düdelke Sproakgränse. Dät Oamselounder, Hümmlinger und Suudooldenbuurchske Plat hääbe neen fräisk Substroat. Deertou kumt dät oolde säärkelke Skeed twiske do protestantiske Aastfräisen in dät Noude un do Katolieken in dät Suude. Dät Skeed häd do Dialektkontakte oubrämsd.[2]
Geskichte[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Ju oolde Sproake twiske Lauwers un Weser waas ju fräiske Sproake. In´t 15. Jierhunnert wuude ju fräiske Sproake truch dät Middelläichdüütske ferdreeuwen, man ju fräiske Sproake hiede uk hieren Ienfloud ap ju näie Läichdüütske Uumgoangstoal. In dät Aaste fon Aastfräislound rakt et toumäts uur Substroatwoude as in dät Wääste fon´t Aastfräislound. Disse Unnerskede hongje mäd do ooldfräiske Dialektunnerskede - Oamsfräisk un Weserfräisk - touhope.
Dät Middelläichdüütske hiede nit bloot fräisk Substroat, man uk n konservativen läichdüütsken besunneren Woudeskät, die in do uur Dialekte nit bleeuwen is. Do Ferskiele tou do uur läichdüütske Dialekte hongje bit däälich mäd disse Äntwikkelenge touhoope. Dät Middelläichdüütsk dät in Aastfräislound boald wädt häd fuul Ienfloude uut dät Wääste häiwed, also kon me kwede dät ju Sproake uk wäästfoalske Ienfloude häd. Loange Tied boalden do Groninger un Aastfräisen jusälge Sproake un hieden nit fuul Probleme, sik juunsiedich tou ferstounden. Eerst mäd dän Ärfoulch fon ju niederloundiske un düütsk Standoardtoal wuuden do Ferskiele gratter.
Uum 1600 kreech Emden un dät wäästelke Deel fon Aastfräislound n Masse holloundiske Fluchtlenge. Jo broachten hiere niederloundiske Sproake mee un in dät Wääste fon Aastfräislound wuude dät Niederloundiske ju Skriftsproake un bleeuw bit in´t 19. Jierhunnert ju Sproake fon ju kalvinistiske Säärke. In´t 18. Jierhunnert wieren do maaste Biebeluutgoawen, Bouke un Ferwaltengsseken ap Niederloundisk skreeuwen. Eerst hoolfwais dät 19. Jierhunnert wuude ju hoochdüütske Sproake uk in dät befoulkengsrieke Wääste fon Aastfräislound ju näie algemeene Skriftsproake.
Do ätter dän Twäiden Waareldkriech do "Heimatvertreibene" ätter Aastfräislound wai keemen, feruurde sik ju Toalsituation. Truch do näie Ienwoonere, ju Skoulsproake un do Massenmedien wuude dät Hoochdüütske immer wichtiger.
Baalere[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Sproakgebiet[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Dät Aastfräisk Plat wädt in do Loundkringe Emden, Auerk, Lier un Wittmund boald. In do Jiere 2002-2006 häd Joachim Strybny an Gymnasien in Aastfräislound fräiged, wät dät Jungfoulk so baale kon. Bie disse Toaltällenge wuude kloor, dät do maaste Baalere inne Krummhörn, uum Auerk tou un in´t Reiderlound woonje. In ju Stääd Emden un ap do Ailounde wädt dät Aastfräisk Plat bloot fon fon oankelde Ljudene boald.[3]
Dät Platdüütskbüro fon ju Aastfräiske Loundskup häd 2007 ju Antaal fon Baalere un do Oalerskategorien ätterfoarsket. Foar ju Kategorie 'Baale' lät ju Unnersäikenge so:
| Oaler | Protsänt |
|---|---|
| buppe 40 Jiere | 60 – 87 % |
| 30 – 40 Jiere | 47 % |
| 20 – 30 Jiere | 24 % |
| unner Jiere | 21 % |
Ju Kompetenz wuude fääststaald truch Sälwenienskättenge fon do Deelniemere.
Dialekte[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Dät Aastfräisk Plat häd n Ferskedenhaid an litje Dialekte do sik fon Täärp tou Täärp n bitje foneenuur skielje. Et rakt tjo Dialekte, do moor ouwieke fon do uur aastfräiske Dialekte:
- Dät Harlinger Plat (in Loundkring Wittmund in dät Noudaaste) is n Uurgoangsdialekt un gungt in dät Jeverlounder un Ooldenbuurchske Plat uur.
- Dät Borkumer (ap Borkum in dät Noudwääste) häd fuul Meenskuppelkaide mäd dät Groninger Plat.
- Dät Reiderlounder Plat (in Loundkring Lier in dät Suudwääste) wädt truch ju Oamse fon do uur aastfräiske Dialekte ouskädden un wädt uk an ju juunsiede fon ju Stoatsgränse in dät Groningerlound boald. Unner dän Ienfloud fon do Stoatssproaken (Düütsk un Niederloundisk) is dät Reiderlounder Plat uuteenuur wuuksen.
Spreekerantaal[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Ruuchwäch 200.000 Moanskene in gans Aastfräislound konnen Aastfräisk Plat baale. Deerbie rakt et in do Oalerklassen groote Ferskiele. 2007 moakede dät "Plattdüütskbüro" fon ju Aastfräiske Loundskup ne litje Toalfoarskenge, uum dän Gebruuk fon´t Aastfräisk ätter Oalerklassen tou foarskjen. Buppe 40 Jiere konnen dät 60 bit 87 Protsänt, twiske 20 un 30 Jiere is dät 47 Protsänt, twiske 20 un 30 Jiere 24 Protsänt un unner 20 Jiere waas dät 21 Protsänt. 2015/16 roate dät n Toaltällenge ap unnerskeedelke Skoulen. Deeruut koom dät Resultoat dät ruuchwäch 17% fon´t Jungfoulk Aastfräisk baale kon.
Woudeskät[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Dät Aastfräiske Plat häd eenige Woude, do et in do uur läichdüütske Dialekte nit rakt. Deertruch konnen do Aastfräisen täämelk goud uurswäkke Läichdüütskbaalere ferstounde, foar do Läichdüütskebaalere rakt et oaber moor Stuuregaide do Aastfräisen tou ferstounden. Dät honget touhoope mäd unner uur dän Woudeskät un do loangleeken Luuden (wiertruch ju Betjuudenge fon´n Woud sik feruurje kon). Do besunnere Woude, do et in do uur nouddüütske Dialekte nit rakt, sunt maast uut´t Ooldfräisk, Niederloundisk of do romaanske (maast Fransk) Sproaken.
Ooldfräisk[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
██ Touräächgoang twiske 700 - 1100
██ Touräächgoang twiske 1100 - 1300
██ Touräächgoang twiske 1300 - 1600
██ Touräächgoang twiske 1600 - 1900
██ Touräächgoang twiske 1900 - däälich
██ Hier wädt däälich Fräisk boald
Twiske 1450 un 1550 stoorf ju fräiske Sproake in dät Wääste un Suude fon Aastfräislound un ju Wesermarsk uut. Eerst in´t 17. Jierhunnert stoorf ju fräiske Sproake fon´t Lound Wursten, in´t 18. Jierhunnert stoorf dät Harlinger Fräisk un 1950 stoorf dät Wangerooger Fräisk. Wät fon do fräiske Sproake in Aastfräislound uurbleeuwen is, is ju seelterfräiske Sproake. Dät aastfräiske Plat häd sik tou ne näie Sproake äntwikkeld, ju eenige ooldfräiske Woude bewoard häd so as âjd "Aide", fôn "Wucht", gräied "Weedelound", tüddern "tjudderje". Disse Woude bildje do fräiske Substroatwoude in´t Aastfräisk Plat. Moor Biespile sunt:
| Aastfräisk Plat | Düütsk | Ooldfräisk | Wäästfräisk | Seelterfräisk |
|---|---|---|---|---|
| Jadder | Euter | jader | jaar | Jader |
| Jire | Jauche | jere | jarre | Jere |
| Mande/Mānde | Gemeinschaft | manda | mande | Mande |
| Meyde/Mēde/Mēë | Wiese | mēde | miede/miedlân | Mäid |
| Mêm/Memme | Mutter | mem | Mäme | |
| Rēve | Gerät | Reeuwe | ||
| Tille | Brücke | thille | tille (fääste, haggere Brääch) | Tille (smälle Brääch) |
| Tūn | Garten | tūn | tún | Tuun |
| Tūsk | Zahn | tusk | tosk | Tusk |
| Wei | Molke | hwajja/hwajjô | waai | Woai |
Naist disse Substroatwoude rakt et uk eenige Woude, do (bloot) ap Aastfräisk Plat un Seelterfräisk eenlich sunt, man nit Fräisk sunt. N Biespil is dät aastfräiske Woud Bâb ("Babe" ap Seeltersk).
Niederloundisk[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Fon dät 17. bit hoolfwais dät 19. Jierhunnert waas ju Skriftsproake in dät wäästelke Aastfräislound ju niederloundiske Standoardsproake. Fon Auerk ätter´t Aaste wai waas ju Skriftsproake Düütsk. Deer do maaste Ljudene domoals in dät befoulkengsrieke Wääst fon Aastfräislound woonden, hiede ju niederloundiske Sproake n läip grooten Ienfloud ap´t Aastfräisk Plat.
| Aastfräisk Plat | Niederloundisk | Seelterfräisk |
|---|---|---|
| bóóntje | baan | Beroup |
| bóós | baas | Boas |
| elfüertje | elf uurtje | Tee uum Klok alwen |
| gewest | gewest | Loundstriek |
| möyker | moker | Foarhomer/Foarsleekhomer |
| nauköörerğ | nauwkeurig | niep un nau |
| nōjt | nooit | nooit |
| ōwerlēden | overleden | stuurwen |
| poller | polder | Polder |
| sekür | secuur | seküür |
| sğōjer | schooier | Bidrjoger/Skooijer |
| tīdfak | tijdvak | Tied |
Fransk[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Uur ju niederloundiske Sproake sunt n Masse franske Woude in´t Aastfräisk Plat keemen.[4] N litje Deel fon do Woude is woarskienelk in ju franske Tied apnuumen wuuden. Dät mai weese, dät do Aastfräisen in ju frantsööske Besättengstied Woude uut dät Fransk apnuumen, man do maaste Aastfräisen wieren läip juun do Fransen.[5] Foar ju düütske Sproakbeweegenge hieren Ienfloud appe hoochdüütske Sproake hiede, roate et uk al eenige 'romaanske' Woude in ju hoochdüütske Sproake.[6]
| Aastfräisk Plat | Fransk | Niederloundisk | Seelterfräisk |
|---|---|---|---|
| alōzje | horloge | horloge | Halloosje |
| bek | bec | bek | Bäk(ke) |
| kanker | cancer | kanker | Kanker |
| plesæær | plaisir | plezier | Spoas |
| sğendārm | gendarme | politie/agent | Dreeguuner |
Skrieuweräi[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Aastfräiske Literatuur[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Uumdät Aastfräislound in't Middeloaler noch Fräisk boalde, rakt et neen of bloot n poor läichdüütske Täkste uut disse Tied. In'n Loop fon't 15. Jierhunnert wädt ju Stääd Emden minner Fräisk un moor un moor Läichdüütsk. Fon Emden wuuks ju läichdüütske Sproake uum 1500 in dät Wääste fon't Aastfräislound. Die eerste Skrieuwer/Dichter, die ap Aastfräisk Plat skreeuwen hiede, waas Eggerik Beninga (1490-1562). In sien Chronika der Fresen wuuden sien Riemsele apnuumen.
In dät 17. un 18. Jierhunnert wuude in dät Wääste fon Aastfräislound maast Niederloundisk skreeuwen. Tou disse Tied wuude in Deele fon Aastfräislound (unner uur Harlingerlound, Wangerooge, Seelterlound) noch altied Fräisk boald un tou´n Deel dokumentiert.
Eerst in dät 19. Jierhunnert äntstoant unner Ienfloud fon ju Romantik näie Interesse foar ju Foulksproake. In ju Sanghfona (1828) wuuden fon ferskeende aastfräiske Dichtere hiere Riemsele ap Aastfräisk Plat publisiert. Fooke Hoissen Müller (1798-1856) tält tou do groote Dichtere fon't Aastfräisk Plat. Ätter sin Dood in dät Jier 1957 wuude sien Bouk Döntjes un Vertellsels in Brookmerlander Taal, de verbreedste Ostfreeske Mundart publisiert. Toni Wübbens (1850-1910) is as Heimatdichterske bekoand wuuden un waas dät eerste Wieuw dät n Bouk ap Aastfräisk Plat skreeuwen häd. Fritz Gerhard Lottmann (1880-1918) häd eenige Riemsele un kuute Geskichten skreeuwen. Sin Bestseller un Klassiker Dat Hus sünner Lücht wuude eerst ätter sin Dood in't Jier 1919 publisiert.
Wilhelmine Siefkes (1890-1984) waas een fon do produktivste Skrieuwere. Ju häd eenige Fertälstere sälwen skreeuwen un uk uut dät Wäästfräiske uursät. Die Roman Keerlke häd ju 1940 toueerst anonym publisiert. Dälich rakt et dän Keerlke-Pries, n Pries foar Ljudene do fuul foar't Aastfräisk Plat moakje. Fon 1992 bit 2018 roate et Diesel – dat oostfreeske Bladdje, ne literatiske Tiedskrift foar't Aastfräisk Plat. Ju Tiedskrift wuude fon Hans-Hermann Briese (1940), Carl-Heinz Dirks (1948) un Johannes Diekhoff (1919-2013) publisiert un jo hääbe uk fuul foar ju Tiedskrift skreeuwen.
Skrieuwwiese[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Dät Aastfräisk Plat häd two Skrieuwwiesen. Ju bekoandste Skrieuwwiese is fon ju Aastfräiske Loundskup, ju sik ap ju Skrieuwwiese fon Johannes Sass basiert. Ju Aastfräiske Loundskup bruukt disse Skrieuwwiese foar aal hiere Projekte. Dät Gruundprinzip fon ju Skrieuwwiese is dät Aastfräisk Plat foar do Baalere fon´t Läichdüütsk in gans Nouddüütsklound tougoangelk tou moakjen.
1975 wuude ne moor fonetiske Skrieuwwiese fon Holger Weigelt uuttoacht. Hie is ju Meenenge, dät ju Skrieuwwiese fon ju Aastfräiske Loundskup do Oainskuppe fon´t Aastfräisk Plat nit apbildje kon. Disse Skrieuwwiese wuude leeter fon ju Jungfräiske Mäinskup uurnuumen un wädt foar aal hiere Projekte bruukt. In ju Incubator Wikipedia rakt et ne aastfräiske Version in disse Skrieuwwiese.
Literatuur[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
- Arend Remmers, Zum ostfriesischen Niederdeutsch, Niederdeutsches Jahrbuch 117, 118, 119 (1994-1996).
- Wilko Lücht, Ostfriesische Grammatik (Auerk 2016)
Ferbiendenge ätter bute[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
- Dät (grootste online) Woudebouk oostfraeisk.org fon ju Jungfräiske Mäinskup
- Dät Woudebouk platt-wb.de fon ju Aastfräiske Loundskup
Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen:
- ↑ Arjen P Versloot: Friesische Lehnwörter im Jeverländer Niederdeutsch
- ↑ Dieter Stellmacher: Das Saterland und das Saterländische. Oldenburg 1998.
- ↑ Toaltällengen fonne Aastfräiske Loundskup: Wo wird ostfriesisches Plattdeutsch gesprochen?
- ↑ William Foerste, Der Einfluß des Niederländischen auf den Wortschatz der jüngeren niederdeutschen Mundarten Ostfrieslands (Hamburg 1938)
- ↑ Die Fehntjer wollten nicht für Napoleon sterben
- ↑ Wilko Lücht, Siede 32, Ostfriesische Grammatik (Auerk 2016)