Eermodärne Tied

Ju Eermodärne Tied is n Deel fon ju europäiske Geschichte ju ounfangd twiske dät 13. un 15. Jierhundert un ungefeer uum 1800 apheerd.

Ätter 1450 ferannerd der n Masse in Europa. Truch dän Bouktai rakt et n Oard Massenmedien, truch Martin Luther begon 1517 ju Reformation. Do wichtichste historisk-politiske Uumesleeke in disse Tied wieren dät Eende fon dän Hundertjierrige Kriech twiske Frankriek un Änglound in 1453, die Faal fon Konstantinopel in't Jier 1453, ju Äntdekkenge fon Amerikoa truch Christoph Kolumbus un dät Eende fon ju Reconquista in dätsälge Jier.

Inne eermodärne Tied kuume do new monarchies ap so as Spanien, Frankriek, Änglound, Aastriek, Prüüsen un Ruslound. Maast wuuden disse Stoate säntroal un absolutistisk regierd. Die Hondel waas foar 1450 noch kontinentoal, also bloot ap Europa beleeken, man fon't 16. Jierhunnert ou roate et n interkontinäntoalen Hondel. Truch ju Reformation stuuden näie religiöse Ideen ap, man deerätter wuuden uk n Masse näie Stoatstheorien fon Toankere präsentierd, do sik oafte beleeken ap roomske Toankere. Uk in ju Kunst wuuden Ideen uut et oolde Griechenlound un et Roomske Riek wier aktuel, disse Wiergebuurt fon oolde Ideen wädt uk ju Renaissance naamd.

Dät Eende fon ju eermodärne Tied faalt touhoope mäd ju Frantsööske Revolution (1789-1799). In Düütsklound wädt dät Eende fon't Hillige Roomske Riek maast bruukt uum dät Eende fon ju eermodärne Tied tou wiesen.

Befoulkenge

Geografiske Ferdeelenge

In ju ganse eermodärne Tied woonden do maaste Ljuude ap't Lound. Do Stääde sunt eerst ätter 1800 stäärk wuuksen. Gnaue Foulkställengen rakt et nit uut ju eermodärne Tied, also do Toalen wuuden skät. Apgruund fon ju Steuerferwaltenge un Doopferwaltenge kon me oaber sukke Taksoaden moakje. Twiske 1500 un 1750 wuuks ju fulständige europäiske Befoulkenge fon ungefeer 80 Millionen ätter 140 Millionen Moanskene.

Uum 1600 woonde ungefeer säks Prozänt fon ju Befoulkenge in Stääde mäd moor as 10.000 Ienwoonere, uum 1800 waas dät tjoon Prozänt. Ju Befoulkengstichtegaid waas et grootste in Noud-Italien und Do Niederlounde. Deer lieuweden groote Deele fon ju Befoulkenge in do Stääde: uum 1800 woonde in Noud-Italien ungefeer 14,3 Prozänt fon ju Befoulkenge in do Stääde, in Do Niederlounde waas dät 23 Prozänt. Do stäärkst befoulkte agrariske Strääke liegen an ju atlantiske Kuuste, ju Noudsee, Middelmeer un an do groote Äie (Rhein, Donau, Elbe, Rhône, Seine, Djnester). In Säntroal- un Aast-Euroopa woonden nit so fuul Moanskene. In Wääst- un Suud-Euroopa wieren uk fuul moor Stääde as in Aast- und Noud-Euroopa. Stääde in Aast-Euroopa wieren Danzig, Prag, Warschau un Dubrovnik. Uum 1700 wieren do grootste Stääde fon Euroopa Amsterdam (200.000 Ienwoonere), Konstantinopel (700.000), London (400.000), Neapel (216.000) un Paris (510.000). Eerst uum 1800 wuuden do russiske Stääde Moskau (260.000) un Sänt Päitersbuurich (400.000) gratter. In't 15. un 16. Jierhunnert wuuksen foarallen do Stääde in Suud-Euroopa, so as Noud-Italien un Konstantinopel. Paris, Do Niederlounde un London hieden hieren globoalen Woaksdum foarallen in't 17. un 18. Jierhunnert.

Soziale Struktuur

Wät apfaalt sunt ju soziale Ferhooldengen twiske Wääst- un Aast-Euroopa. Dät Skeed twiske wääst un aast lait ungefeer bie ju Elbe.

Wier die Feudalismus in Wääst-Euroopa in't 14. of 15. Jierhunnert apheerde, roate dät in Säntroal- un Aast-Euroopa bit in't 18. Jierhunnert n Situation wier ju Befoulkenge tou'n groot Deel 'lieuwoain' (leibeigen, Leibeigenschaft) wuude. Disse Tied wädt uk die twäide Feudalität naamd.

In Wääst-Europa wieren ap't Lound Gehalt un Gruundbesit, jurdiske Position, etniske un religiöse Ferskiele wichtich foar ju soziale Struktuur. In do Stääde roate et unnerskeedelke Beroupe wier ferskeedene Stoatuse mäd ferbuunden wieren. Do sozioal-juridiske Ferskiele wieren nau ferbuunden mäd et Besit fon Buurgergjuchte.

Wirtskup

Loundwirtskuppelke Äntwikkelengen

Foar 1800 oarbaidede ungefeer 50 bit 80 Prozänt fon ju Befoulkenge in ju Loundwirtskup. Bit 1750 wuuden do maaste Flächen foar Roage, Jäärste un Koarel bruukt. Bolde älke Buuräi hiede Fäi, man regionoal wuuden ekstra Stiere (Släswiek-Holsten, Ungarn) of Skäipe (Spanien) tuchten. In bepeelde Regione wuude uk Floaks, Hoamp, Gräinte un Druuve foar't Määrked anbaud. In't 17. Jierhunnert wieren Boukete, Mais un Ries näi in ju Loundwirtskup. Man eerst as do Tuffelken in't 18. Jierhunnert inne Moude keemen begon sik ju loundwirtskuppelke Struktuur läip tou ferannerjen.

Uumdät do Stääde in Wääst-Euroopa wuuksen, moast deer uk moor Ieten kuume. In Säntroal- un Aast-Euroopa wuuden Wüstungen, ferlädden Loundwirtskupsflächen, wier fonnäien bewoond. Deer keemen uk näie un grattere Buuräien in't Aasten fon Düütsklound, wiertruch do litje Buuren wäch moasten (Bauernlegen). Fääre ätter't Aaste wai moasten do Ferwaltere juust appaasje, dät do Moanskene deer ap hiere Gruund bleeuwen. Deer koom ju Gutsherrschaft juust ap, n Oard fon Feudalismus. In Änglound wuuden truch enclosures dät Lound fon do litje Buuren fon do groote Buuren uurnuumen, foarallen in't 18. Jierhunnert. Foarallen do näie Wiesen fon Säid luuken un näie Ploanten hieden n positive Ienfloud ap ju ängelske Loundwirtskup.

In't 16. Jierhunnert wuude Foane un Sumpe druuchlain of Lound wuude iendieked. Dät wuude so in Do Niederlounde, Änglound un dät Middelmeergebiet däin. Deertruch kuude jurrere Ploantoarden woaksje, so as FLoaks un Hoamp in Do Niederlounde un Koarel, Boomwulle, Suuker, Oliven un Druuven.

Proto-Industrialisierenge

Do Stääde hieden in ju eermodärne Tied ne säntroale Funktion. Et roate deer ferskeedene Tjoonsten, ju säntroale Ferwaltenge un ferskeedene Amboachte. Man n poor Amboachte keemen uk ap't Lound foar, un af un tou kuuden mongelse Amboachte sik ap't Lound beeter äntwikkelje as in ju Stääd. Dät koom foarallen in Regione foar wier ju agrariske Aktivität minner waas of wier die Gruund skroa waas. In sukke Gebiete koom sogoar n litje Industrie tougoang. Disse Industrie waas der Foarlooper fon ju Industrialisierenge in't 18. un foarallen 19. Jierhunnert un wädt deeruume uk wäil 'proto-Industrialisierenge naamd. Do Artikkele, do deer moaked wuuden, wieren foar dät lokoale of regionoale Määrked. In Gebiete wier fuul Stääde wieren (Noud-Italien, Do Niederlounde, do ängelske Midlands, Noud-Frankriek, Wäästfoalen, Schlesien un Böhmen) wuuden buppedäm standoardisierte Produkte foar dän Eksport moaked.

Hondel

In't Middelmeergebiet roate dät in't 15. un 16. Jierhunnert fuul Hondelsferkier. N poor Weege uut ju roomske Tied ferbuunden do Stääde mädnunner. Ju grootste Stääd waas Istanbul (Konstantinopel wuude in ju eermodärne Tied uk bruukt). In't 16. un 17. Jierhunnert ekspandierde dät Ottomaniske Riek ätter et Noude un Wääste wai. In Italien spielden Genua un Venedig in't Leetmiddeloaler un 16. Jierhundert ne wichtige Rulle uumdät jo fuul Hondelsferkier hieden mäd Indien dreeuwen. So uum 1700 wuude dät uurs as do spoanske un portugiesiske Hondelsljuude säärm mäd hiere Skiepe ätter Indien wai fierden. Siet dät 16. Jierhunnert wieren do spoanske un portugesiske Hondelsstääde uk al fuul mäd dän Hondel ätter ju Näie Waareld tougoang.

Truch tou min Ieten in't kristelke Deel fon't Middelmeergebiet, wät ne Foulge waas fon dän Befoulkengswoaksdum, wuude die Hondel mäd Noudwääst-Europa stimuliert. Truch Koarel uut Noud-Europa ferljoos dät kristelke Middelmeergebiet sien wirtskuppelke Oainständegaid. An't Begin fon dät 16. Jierhunnert kriegen do Niederlounder dät Hondelsmonopool an do baltiske Kuusten, wiertruch sik dät Hondelssweerpunkt fon ju Hanze ätter Amsterdam wai ferskoof.

Näie Stoate

In ju eermodärne Tied wuuden eenige näie Stoate bildet. Al in't leete 15. Jierhunnert fersoachten do Burgunder mäd hiere Säntralisierengspolitik moor Macht tou kriegen unner Philipp die Goude. In't 16. Jierhunnert fersoachten do habsburger Fürsten Karl V. un Philipp II. hiere Riek (Hillige Roomske Riek, Spanien, Do Niederlounde, Gebiete in Italien un ju Näie Waareld) tou säntralisierjen. Un in't 17. Jierhunnert kuumen do Stoate Frankriek (unner Hinnerk IV., Ludwig XIII. un Ludwig XIV., die Sunneköönich), Änglound (unner Jakob I. un Karl I.) Sweden (unner Karl XII.) ap. In't 18. Jierhunnert gungt ju Modärnisierenge un Bürokratisierenge fääre un ju Stoatsmacht wuude gratter, unner apkloord-absolutistiske Fürsten so as Freerk II. in Prüüsen, Peter die Groote un Katharina die Groote in Ruslound un Maria Theresia un Joseph II. in Aastriek.

In aal do Gebiete wier et n Buurgerkriech juun dän Fürst roate, spielde die Oadel ne wichtige Rulle. Ju Languedoc koom al in't 13. Jierhunnert unner dän frantsööske Köönich, man bit in't 18. Jierhunnert moast hie Kompromisse iengunge mäd dän Oadel. Truch ju modärnisierengs- un säntroalisationspolitik roate et uk fuul Stried twiske do Machtzentroalen un ju Periferie, tou Biespil in Spanien mäd hiere Säntralisierengspolitik juun tou Biespil Katalonien. So roate et unner Philipp II. n Apstound in Do Niederlounde, in Frankriek roate et twiske 1648 un 1653 n Buurgerkriech (ju Fronde, ap Seeltersk: ju Slingerlappe) un fon 1642 bit 1648 roate et unner Karl I. n Buurgerkriech. Eerst in't 17. Jierhunnert wuuden do Apstounde twiske Säntrum un Region minner.

As die Oadel minner Ienfloud hiede, spielde die Feudalismus uk ne minner groote Rulle. Die Feudalismus spielde ätter 1500 altied noch ne groote Rulle in Aast-Europa un Deele fon Spanien un Frankriek. In uur Deele fon Europa wuude ju Bourgeoisie wichtiger, foarallen in do Stääde wier ju Bourgeoisie n grooten Ienfloud hiede. Do nouditalioanske Stääde so as Venedig, Florenz un Genua wuuden in't leete Middeloaler al truch ju Bourgeoisie ferwaltet. Uk in Do Niederlounde hiede ju Bourgeoisie fuul politiske Ienfloud. Truch sukke rieke Koopljuude kuude ju niederloundske Republik moor Stjuur fräigje un so ne groote Kriechsflotte betoalje. Uk Änglound kreech ap disse Wiese fuul Macht. Do Niederlounde un Änglound hiede, owwol jo nit fuul Ienwoonere hieden, relativ fuul Ienfloud ap ju internationoale Politik.

Do Stoate kuume ap

In't lete Middeloaler hieden do Köönige n oainen Räid, wieroun do maast wichtige Oadel n Plats hiede. Disse wichtige Ljude moasten dän Köönich beräide un him kontrollierje. In dän Loop fon do Jiere waas disse Räid nit moor genouch, foarallen foar ju Kriechfierenge un ju Finanzierenge waas de Räid nit groot genouch. An't Eende fonne Trietichjierigen Kriech waas in Sweden unner Gustav II. Adolf n Stoatsräid äntsteen mäd fieuw unnerskeedelke Oudeelengen: Kansläi, Finanzdepartement, Justizdepartement, Kriechsdepartement un n Departement foar ju Marine. In't düütsk Härtsochdom Württemberg wuude ju Kansläi, ju siet et 13. Jierhunnert existierte, in't 16. Jierhunnert een fon do säks Regierengsräide. Toueerst keemen deer n Buppeste Gjuchtshoaf un n Rentkammer bie, inne Midde fon't 16. Jierhunnert koom deer noch n Säärkeräid bie un leter uk noch n Kriechsräid un n Stilkenen Räid.

Die Oadel waas oaber nit stoatisk, so as fröier wäil annuumen wuude. Altied wier wuden in ju eermodärne Tied näie Ljuude apnuumen in'n Oadel. In do Lounde, wo dät nit geböärde, so as in do Niederlounde, waas de Oadel an't Eende fon't 18. Jierhunnert bolde uutstuurwen. Do Beoamten kuuden dän sozioalen Apstiech moakje un so wuuden jo Deel fonne Oadel. Wo fuul Ljuude seküür foar de Stoat oarbaideden, kon me nit gnau fääststaale, man in ju eermodärne Tied is ju Taal tounuumen. Dät kon me oaber goud sjo an ju Taal fon Wätte un Ordonnanze, do fon Beoamten skreeuwen wuuden. In't 16. Jierhunnert guulden do Foarskrifte bloot foar do Stääde, man in't 17. Jierhunnert guulden do foar't heele Stoatsterritoarium.

Do näie Räägele wieren nit moor bloot Ferboode, man uk Foarskrifte wo do Ljuude sik ferhoolde skuulen. Do guulden also uk foar Bildenge, ju Ferwaltenge, usw. Ju Säärke bleeuw wichtich foar ju Mäinskupsoardenge, man ätter ju Reformation wuuden jo uk nationalisiert. Ju lutherske Säärke in Skandinavien un ju anglikoanske Säärke fon Änglound tou Biespil.

Do religiöse un politiske Wierstoundsteorien

Do Toankere inne eermodärne Tied hoalden sik Inspiration uut ju Antike un uut't lete Middeloaler. In't Suude un Wääste fon Europa wieren do rieke Traditione fon kristelke Teologie, roomsk un kanonisk Gjucht, ju Redekuunst fon Cicero un aristoteliske Filosofie foar dät politiske Toanken fon aiske grote Interesse. Dät Skrieuwen fon politiske Traktoate wuude in't Middeloaler foarallen truch Intellektuelle moaked, do truch hiere Studien bekoand wieren mäd Teologie un Gjucht, un mäd Cicero un Aristoteles.

Do Diskussionen in't lete Middeloaler kon me in two Kategorien apdeele:

Ju persoonelke Fräiegaid: Uur ju Juunsättenge fon Fräien un do Heerigen. Persoonelke Fräigegaid betjuudet Fräigegaid fon Oaindum, Bewegenge un Lieuw. Disse Gjuchte wieren Deel fon ju Gjuchtsoardenge, un do Moanskene heerden aal tou hiere oaine Klasse. In politiske un juristiske Sproake wuude dät as universitas un Korporation antjuudet.
Politiske un juristiske Diskussionen uur ju Fräiegaid fon Stääde un Buurgere. Disse Diskussionen waas foarallen in't Wääste un Suude fon Europa, wier relativ fuul Stääde wieren. Grote Inspiration waas ju italieniske Renaissance un foarallen ju Republik Florenze, wier do Buurgere anne Macht wieren. Hier spielden do civic humanists ne grote Rulle.

In't Standaordwierk fon Hans Baron^[1] wuude dät so beskreeuwen:

Do Kanzler Salutati (1331-1406) un Bruni (1369-1444) laiden ju Basis foar dät Fräiegaidstoanken.
Ju Ferdäägenenge fon't Fräiegaid fon Florenz waas fon grote Interesse foar ju Äntwikkelenge fon dät Fräiegaidsideal.
Ätter Bruni un sien Ätterfoulgere moakede ju Autonomie fonne Stääd ju Fräiegaid muugelk, deeruum wieren ju juun n Monarchie. Die Komp juun Milan un do Vistonti (Alleenheerskere) geen uk uum ju Fräiegaid fon gans Italien.
Die Nood foar discordia, wät tou ju Unnergong fon Room fierde, moakede kloor wo wichtich concordia waas. Do Humanisten toachten dät ne republikaniske Konstitution ju Fräiegaid un concordia beeter skutsje kon.
Bruni leeuwde anne Trinitäät fon 'Foulk', 'Fräiegaid' un 'Duugendsoamkaid'. Do Buurgere moasten do kollektive Interessen buppe do oaine Interesse ställe.

Machiavelli un ju republikaniske Fräiegaid

1519 publizierde Niccolò Machiavelli sien Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio wieroun hie beskreeuw, wo Room domoals so groot un wichtich wuude kon. Mäd dit Bouk präsentierde Machiavelle sik as 'Filisofe fon ju Fräiegaid'. Hie argumentierde dät Athene un Room hiere Grote kregen hiede, ätter jo sik loosmoakeden fon't Juk fon Tirannie un sik autonoom äntwikkelje kuuden. Ätter Machiavelli skuul dät eerst n vivere libero, wan n Stääd siksäärm regierde. Un bloot wan dät Foulk siksäärm regierde, koom ju il bene comune, also ju algemeene Intersse, in't Middepunkt. N Foul unner'n Alleenheersker waas bloot un animale bruto, also n brutoal Bäist. Ju säntroale Froage in ju Discorsi is wo me dät Fräidum bewoarje skuul. Hie argumentierde dät Fortuna (dät Lot) hierbie uk ne grote Rulle spielde. Foar dät Bewoarjen fon't Fräidum rakt Machiavelli tjo Bedingengen:

Moud ju Fräiegaid tou ferdäägenjen.
Mäitegaid un Oardenge uum ne fräie, unouhongelke Ferwaltenge tou fersicherjen.
Ermessenhaid uum zivile un militääre Ziele uk loangfristich uumtousätten.

Juust as uur buurgerelke Humanisten ferskielt Machiavelli an aan Punkt: Ju Gjuchtfäidigaid kon me offerje uum dät grattere Ziel, dät Fräidaum, tou bewoarjen.

Foar dät republikaniske Fräidaumsbegriep rakt et bie Bruni un Machiavelli fuul Kontinuität:

Fräidaum betjuudet n vivere libero un n vivere civile fon stäädelke Autonomie, Unouhongelkaid un republikaniske Säärmferwaltenge.
Fräidaum fonne Stääd waas ne Bedingenge un Noodseek foar't persoonelke Fräidaum fon hiere Ienwoonere.

Uk wät dät Begriep persoonelke Fräiegaid angungt roate dät fuul Kontinuität. Bie Bruni un Machiavelli kuuden aal do Buurgere sunt foar ju Wät gliek un häbe aal ju Mugelkaid uum in ju Ferwaltenge aktiv tou wäiden. Buppedäm moasten do Buurgere neen Nood häbe foar Gewalt of Ungjucht. Truch disse induviduelle Fräiegaid kuuden aal do Induviduen sik fräi äntwikkelje.

1498 wuude Machiavelli die twäide Kanzler fonne Republik Florenz. Hie saach do al dät Eende fonne Republik Florenz. Sien Republik waas eenfach tou litjet foar do Grootmachte. Florenz wuude uutspilt twiske Frankriek, die Poapst un Spanien. Do spoanske Truppen uurweeldigen Florenz in't Jier 1512 un Machiavelli koom in ju Prieson. Ju Medicidynsatie, stöänd truch Spanien, koom tourääch un dät waas dät Eende fonne fräie Republik Florenz. In Il principe (Die Fürst) beskrift Machiavelli wo n Fürst mäd Heelp fon uuren un Fortuna ju Macht uur dät Lound kriege kuude, juust as do Medici in't Jier 1512. Machiavelli beskrift uk wäkke Oainskuppe n gouden Fürst nöödich hiede: Duugendhaid, virtu, bjut n Fürst do nöödige Kwalitäten uum dät Lot tou fersmäjen un Eere un Roum foar siksäärm un sien Regierenge tou fertjoonjen. Duugendhaid skäl Wieshaid, Ermessenhaid, Gjuchtfäidigaid un Moud betjuude, juust as Cicero dät beskreeuwen hiede. In ju Tradition fonne italieniske Renaissance waas Eerdelkaid dät wichtichste. Machiavelli ferskielde fon uur Humanisten uumdät hie Improvisation wichtich foont: Et rakt Situationen wierbie Fürste sik anpaasje skällen, uk al is dät unduugendsoam.

Wierstoundsteorien fon do Protestanten

Luther

Martin Luther sien 95 Tesen fon 1517 markierden dät Begin fon teologiske, politiske un kulturelle Striederäien; wät tou n Deelenge fon't kristelke Europa fierde. Fluks al bie't Begin stuuden Seeke so as Gewieten, Fräidaum un Befräienge säntroal in ju reformatoriske Teologie. Bie Luther waas die säntroale Punkt: Die Moanske kon truch Goddes Näide befräid wäide. Luther foont sola gratia wichtich. Disse Näide kuude hie nit fertjoonje; hie kuude dät bloot leeuwe. Bloot truch dät Leeuwen, so dät Prinzip fon sola fide, kuude die Moanske in't Riek fonne Gjuchtfäidigaid kuume. Truch sien Leeuwen kuude n Moansk fulständich fräi wäide, bloot unner God sien Heerskup. Dit wuude uurnuumen truch uur Säärkreformere so as Zwingli un Calvin, man altied mäd ju äänge Ferbiendenge twiske Gewieten un Fräiegaid. Wier Luther juust wiesede appe kristelke Fräiegaid, wiesede Calvin foarallen ap Misbruuk. Hie hiede nood dät do Individuen ju komplette Fräiegaid häbe wüülden, fon religiöse Inhoold bit tou dät Belieuwjen fon ju Religion.

Ätter Luther roate dät two Rieke, wät me bloot in ju Biebel, Gods Wierk, lesen kuude (sola scriptura):

Dät jeestige Riek, wier bloot God dät Bupperste waas.
Dät Waareldriek, wier ju hoochste Stoatsautorität fon God anoardenet wuude. Wäl sik juun disse Stoatsautorität sät, is uk juun God.

Do Fürsten fon Saksen un Hessen, do foar Luther wieren, wieren nit toufree mäd hiere Position so as Luther sik dät foarstaalde. Jo hieden relativ fuul Macht un fäilden sik nit minner as die Kaiser. Do Juristen uut Saksen un Hessen beroupeden sik ap ju Teorie fon't roomske Gjucht, man foar Luther stuude ju goddelke Stoatsautorität nit tou Debatte. Bloot wan die Kaiser sien Macht misbruuke skuul, dan doarste man sik juunsätte. Do Lutheroanen naamden dät Gegenwehr of Notwehr. 1551 wuude dät Magdeburger Bekenntnis skreeuwen, wieroun do Uutnoamen fäästloain wuuden. Hieroun stuude dät uk do Magistroate dät Gjucht hieden uk juun ne haggere Stoatsautorität tou juunsätten. N lutheriske Pfarrer hiede ju Plicht uum tou kiekjen of do Kanzläien, Räidhuuse un uur Ferwaltengen hiere Oarbaid goud dieden. Iechsoamkaid waas in dät lutheraniske politiske Toanken gans wichtich, man in ju sozioale Teorie roate et ieuwenske ju Iechsoamkaid uk ne Muugelkaid uum juunuur ju Stoatsautorität kritisk tou weesen, sogoar uum sik tou juunsätten wan dät nöödich waas.

Calvin un do Monarchomachen

Johannes Calvin bekierde sik 1534 tou't Protestantismus. Hie studierde Teologie inne Swaits, wier hie sien wichtichste Wierk publizierde, ju Institutio chrisianae religionis. Calvin is nau ferbuunden mäd Genf, dät Säntrum foar't Calvinismus. Dät Calvinismus wuude gau in uur Lounde bekoand so as Skotlound, do Niederlounde un Frankriek. Uumetou 1560 waas tjoon Prozänt fon ju franske Befoulkenge calvinistisk wuuden. Hie hiede fuul Ounhongere unner de Hondwierkere, man uk Deele fon'n Oadel wuude calvinistisk. In Frankriek wuuden do oadelke Familien Bourbon un Montmorency, un wuude so do Upperljuude fon do Hugenotten, do franske Calvinisten. Twiske 1562 un 1598 roate dät fuul blouderge Konflikte. Bit 1572 wüülden do Hugenotten bloot Anerkennenge un Fräidaum uur dän politisken Wai, un jo wüülden deerbie ju swakke Monarchie unnerstütsje. 1572 waas oaber ju Bartholomäusnoacht, ju Monarchie woant sik juun do Hugenotten. In ju Noacht un in do Deege deerätter wuuden in ju Region Paris ungefeer 3.000 Moanskene uumebroacht. Fon August bit Oktober wuuden in uur Stääde Hugenotten fermoardet, ungefeer twiske do 5.000 un 15.000 wuuden deerbie uumebroacht.

Truch ju Bartholomäusnoacht moast ju Wierstoundsteorie fon do Hugenotten annerd wäide, also juun ju Monarchie un juun dät Absolutismus. Foar disse näie Teorie wieren do naiste two Wierke wichtich:

Ju Francogallia fon François Hotman, publiziert in 1573. Hotman wüül ferkloorje wo dät politiske Systeem funktionierje skuul. Do Generalstände skuulen ju Mugelkaid häbe uum dän Köönich uut sien Amt tou sätten. Ju Foulkssouveränität skuul dan ju hoochste Behöörde weese.
Beza beskreeuw in sien Vindiciae two Heerskupferdreege:

Twiske God, Köönich un Foulk. Köönich un Foulk stounde bee unner God. God skuul do goude Ljuude beskutsje un do kwoode Ljuude bestroafje. Do Magistroate doarsten sik juun dän Köönich sätte, uum ju Säärke un do Wierke Goddes tou beskutsjen.
Die twäide Ferdraach waas twiske Foulk un Köönich. Dät Foulk bruukt n Köönich foar Gjucht un Loundsferdeegenenge. In ju Vindiciae stuude oaber dät ju hoochste Stoatsautorität (fon'n Köönich) bloot fon God koom, un dät et Foulk sik deeroun hoolde skuul.

Dät wichtichste Prinzip fon do Monarchomachen waas; dät Foulk hiede sik in sien natuurelke Fräiegaid säärm foar n Stoatsapparoat äntskeeden. Do Monarchomachen beroupeden sik uk ap do historiske konstitutionelle Struktuure. Jean Bodin reagierde deerap mäd sien Six livres de la République (säks Bouke fon ju Republik) in 1576 Bodin argumentierde juun do Monarchomachen en formulierde Argumente foar ju Autorität fonne Monarchie. Die säntroale Punkt in sien Wierk waas sien Beskrieuwenge fonne Souveränität: 'Ju hoochste, maast absolute Macht uur do Buurgere inne Stoatemeenskup'. Hie beskreeuw ju Legislative as 'eerste Teeken fon Souveränität'. Ju Souveränität waas absolut - nit ap Tied begränsd - un undeelboar. Deer kuuden moorere Moanskene ju absolute Souveränität besitte, man ju Souveränität kuude nit n Kombination fon Regierengsfoarme häbe.

Die niederloundske Apruur

Do Woude fon Jean Bodin hieden Infloud appe niederloundske Souveränitätsdefinition. Do Niederlounde wüülden sik loosmoakje fon hieren spoanske Köönich un nit n näien, uuren Skutsheer kriege. Do Protestanten wuuden in Frankriek kloor unnerdrukt un in do Niederlounde wieren do Ljuude skokt truch ju franske Repression. Philips van Marnix hiede in ferskeedene europäiske Stääde studiert, uk in Genf bie Calvin un Beza. Marnix waas ju Meenenge, ju Legitimität fon politisken Wierstound waas politisk un juristisk.

Do niederloundske Protestanten hoalden sik hiere Inspiration uut oolde Uurkunden un Privilegien fon do Lounddeele, Stääde, Oadel un Zünfte (gilden). Die lääste Artikkel in'n Bliede Ienkomst (blijde inkomst) bestimde dät do Buurgere neen Tjoonst hougeden tou läisten wan die Härtsoch nit ätter't Loundgjucht hondele. Sukke Privilegien spielden ne wichtige Rulle in ju konstitutionelle Tradition. Stoate un Stääde heelden sik fääst an do federative Prinzipien. Matthias Wesenbeck skrift in sien bekoande Beschrijving van den geschiedenis in der Religiensaken in den Nederlanden dät ju Fräiegaid dät hoochste politiske Goud is. Ätter Wesenbeck wieren ju goude Wirtskup un Fräidaum uk nau mädeenuur ferbuunden. So basierden sik do Niederloundere hieren politisken Wierstound juun Granvelle, Alva un Philips II ap hiere konstitutionelle Traditione.

Die Apruur waas n Stried foar ju Fräiegaid. Ju Provinz Hollound noom ju Hauptrulle, dan disse Provinz hiede dän spoanisken Loundsheer äntfangen mäd ju Bedingenge dät hie do Privilegien un Fräiegaiden hondhoawje skuul. Dät waas ju Plicht fonne Provinz Hollound ap ju Ousproake toutousjoon un ju Privilegien un Fräiegaiden fonne aal do Provinzen tou skutsjen.

Truch ju Skrift Vertoog kreech ju politiske Rulle ne näie Dimension:

Truch Skrifte as't 'Vertoog' wuuden do Generoalstoate as ju Loundsfertreedenge präsentierd. Dät waas hiere Apgoawe uum aal do Fräiegaiden, Gjuchte un Privilegien tou beskutsjen. Die Loundsheer hiede nit n Gjucht Kriech antougunge, Ferdreege tou teekenjen, Steuer tou hoaljen of Wätte, Gjuchte of Privilegien fon't Lound tou ferannerjen sunner Genehmigung fon do Generoalstoate.
Do Interessen fon dät Foulk wieren wichtiger as do Interessen fon dän Prinz. Wan die Loundsheer sik nit an sien Plichte hielt, dan doarsten do Generoalstoate sik juunsätte.
Do Generoalstoate wieren nit bloot do Beskutsere fon do Privilegien un Fräiegaiden, man wieren ju wichtichste politike Macht. Jo wieren ferantwoudelk foar dät algemeene Wäilbefienden fon do Buurgere.

Die wäästfräiske Jurist un Humanist Aggaeus van Albada publizierde 1581 sien Acten vanden Vredehandel gheschiet te Colen:

Ziel fonne Politik waas uk bie Albada dät do Generoalstoate foar dät algemeene Wäilbefienden fon do Buurgere ferantwoudelk wieren.
Älke Foarm fon Heerskup waas 'fuunden, moaked, annuumen en kreegen' deermäd do Buurgere deer Foardeel fon hieden. N Fürst kuude bloot dät Foulk tjoonje un n Köönich - un uk do Magistroate - wuude 'moaked'.
Ätter Albada roate et neen Twieuwel uur ju Foulssouveränität.

Truch Marnix, Vertoog un Albada waas ju Leere fon ju Foulkssouveränität in do Niederlounde formulierd. Ap n 26. Juli 1581 moakeden do Generoalstoate bekoand, die spoanske Köönich tou ferläiten:

In't Präambel wuude skreeuwen dät do Generoalstoate dät Gjucht hieden, outousätten uum ju Fräiegaid tou garantierjen.
In disse Plakkaat van Verlatinge wuude Philips II deerfon beskuldige, ju oolde Fräiegaid tou roowjen.

Dät Plakkaat wuude teoretisk un politisk fundiert in n Skrift uut Mechelen uut 1582, Politicq Onderwijs:

Regierjen is n Amt, neen Heerskup. Dät goolt uk foar Fürste.
Ferwaltere do bloot foar hiere oaine Interesse apkuume, do do Gjuchte mäd Gewalt unnerdrukten, moasten as Tiran betrachtet wäide.
Ätter do Kriterien uut 'De Tyranno' fon Bartolus wuude Philips II as Tiran klassifisierd.
Goude Buurgere kuuden nit touhoope mäd n Tiran lieuwje, un moasten do Fräidaumsplichten fon't Lound ferdeegenje.

Uum dän Apruur tou gjuchtfäidigjen wieren do Ljuude republikanisk Buurgere wuuden. Do moasten uk wiete dät Fräidaum fon Gewieten sik nit fon säälwen ferstoant, man juust fräiged uum politisken Iensät fon do Buurgere.

Politiske Teorie

Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen

Wällen, Anmäärkengen un Ätterwiesengen:

↑ Baron, H., The Crisis of the Early Italian Renaissance: Civic Humanism and Republican Liberty in an Age of Classicism and Tyranny. In two volumes. (Chicago 1955)

[1] Baron, H., The Crisis of the Early Italian Renaissance: Civic Humanism and Republican Liberty in an Age of Classicism and Tyranny. In two volumes. (Chicago 1955)

[1]