Deenemäärk
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Deenemäärk is n skandinavisk Lound in Noud-Europa. Ju Haudstääd is Kopenhagen (København) un Köönig fon ju parlamentariske Monarchie is siet 2024 Frederik X.. Fon do 5.593.785 (2016) lieuwt dät grootste Deel in do Stääde. Ju Befoulkengstichte waas 129,8/km² (2016).
Deenemäärk, do Färöer un Grönlound deele touhoope dän offitsiellen Noomen Köönichriek Deenemäärk. Deenemäärk un do Färöer heere tou Europa, Grönlound heert tou Noudamerikoa. Deenemäärk is siet 1949 Meeglid in ju NATO un siet n 1. Januoar 1973 in ju Europäiske Union. Do autonome Gebiete Grönlound un do Färöer hääbe oaine Flaggen, oaine Amtsproaken un heere tou ju NATO, man nit tou ju EU.
Dät deenske Muurlound häd ne Fläche fon 43.094 km² un bestound uut dät Hoolichailound Jutlound, do tjo groote Ailounde Fünen, Seelound un Lollound un moor as 400 litjere Ailounde. Alleenich Jutlound häd ne Loundgränse mäd Düütsklound. Suudelk fon ju Gränse woont ju deenske Minderhaid, noudelk fon ju Gränse woont ju düütske Minderhaid.
Geskichte
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Dät Foulk do Dänen skällen in dät 6. Jierhunnert uut Schonen wai ätter Jütland un ap ju wäästelke Aastseeailounde, wier ju uur germaniske Stämme fertroangen hääbe, keemen weese. In dät 10. Jierhunnert fereeniget Gorm die Oolde († 950) n poor litje Köönichrieke unner sien Heerskup. Sien Suun Harald Blautusk noom uum 960 dän kristelke Gloowe an. Bit 1035, as Knut die Gruute stoorf, geloang do deenske Köönige ju Ärooberenge fon wiede Deele fon do britiske Ailounde, Norwegen un Suudjutlound. Bit tou fääre in dät 11. Jierhunnert wuuden u. a. ju Dänen, Sweden und Norweger as Wikinger beteekend, do in gans Europa Kolonien gruunded hääbe un Honnel dreeuwen, man uk fuul Lounde un Loundstrieke plunnerden un Kriege fierden. Ätter ne kuute Fase fon Swäkte begon mäd Waldemar I. n näien Apstiech. Groote Deele fon do suudelke Küstenregione fällen an Deenemäärk, 1219 sogoar Estlound. Die Besit fon do Gebiete häd nit loange duurd, as do Düütske Deenemäärk in 1227 bie Bornhöved deelhäuen, Estlound in 1346 an do Düütske Gebiete ferkooped wuude un Deenemäärk 1370 ju Foarheerskup fon ju Hansa in ju Aastsee anärkanne moaste. Do deenske Härskere gjuchteden hieren Blik bloot ätter dät Noude: 1397 wuuden Deenemäärk, Norwegen, Ieslound, Sweden un Finlound in ju Kalmarer Union fereend, ju unner deenske Foarheerskup stuud. Die Ferbuund existierde, bit 1523 Sweden sin Uunouhongegaid wieruume hääbe wüül.
Bit in dät 17. Jierhunnert bleeuwen do Uutnunnersättengen mäd Sweden bestimmend, deer do bee Köönichrieke uum ju Buppeheerskup in Skandinavien um dän baltisken Ruum kampeden. Schonen, Blekinge un Hallound (Deele fon dät Sweden fon däälich) wieren dät eegentelke Häärkumstgebiet fon do Dänen un fällen eerste in 1658 an Sweden. Dät gäistelke Lieuwend fon ju Tied waas fon ju Reformation bestimd wuuden, ju in 1536 fon Christian III. ienfierd wuude. Frederick III. ärsätte in 1660/1661 dät bestoundende Woalköönichdum truch ne Äärwmonarchie. Do Reformminister Johann Hartwig Ernst von Bernstorff, Johann Friedrich Struensee un Andreas Peter von Bernstorff modernisierden dät Lound twiske 1751 un 1797 in dän Sin fon ju Apkloorenge, wierbie foar allen Dingen ju Buurebefräienge fon 1788 wichtich waas. Unner ju napoleoniske Tied blift Deenemäärk bit tou dän twäide Seeslacht fon Kopenhagen näitroal, kooperierde deerätter mäd Frankriek un moaste ätter dän Deelgong fon Frankriek al in dän Free fon Kiel 1814 Hälgelound an Grootbritannien un Norwegen an Sweden outreede. Do Färöer-Ailounde, Ieslound (bit 1944), Gräinlound un Deensk-Westindien (bit 1917) ferbleeuwen oawers bie Deenemäärk.
Ju deenske Natsionoalbeweegenge un do Liberalen kreegen in do 1830er-Jiere moor Ienfloud. Die Eerste Släswiekske Kriech waas fon 1848 bit 1850. In disse Kriech stuude Släswiek-Holsteen, mäd Unnerstütsenge fon Prüüsen, juunuur Deenemäärk. Do Denen kuuden dän Kriech winne un deertruch bleeuw ju Eider ju Suudgränse fon Deenemäärk. Die Twäide Släswiekske Kriech begon in 1864 twiske dän Düütsken Buund un Deenemäärk. Ditmoal wonnen do Düütsken un in dät Jier 1871 koom Släswiek mäd Holsteen bie dät Düütske Riek. In dän Eersten Waareldkriech bleeuw Deenemäärk neutroal. 1920 wuude ne Foulksstämmenge heelden in Släswiek wierbie do Ljuude tälle kuuden, of do bie Deenemäärk of Düütsklound heere wollen. Dät noudelke Deel fon Släswiek koom bie Deenemäärk un dät suudelke Deel koom bie Düütsklound. Disse Gränse bestound däälich noch altied. Ätter dän Twäiden Släswiekske Kriech bleeuw Deenemäärk neutroal un wüül neutroal blieuwe in dän Twäiden Waareldkriech. Ap n 9. April 1940 wuude dät Lound fon Düütskloun besät un bleeuw bit tou dät Eende fon dän Twäiden Waareldkriech unnner düütske Kontrolle.
In do Jiere ätter dän Twäiden Waareldkriech wuude Europa ideologisk apdeeld twiske Wääst un Aast. Da ju Befoulkenge un do Foulksfertreedere Nood hieden foar ju Sowjetunion, koom Deenemäärk 1949 touhoope mäd Norwegen in ju NATO. Leeter wuude Deenemäärk uk Meeglid in ju Europäiske Union (1973) un do Fereende Natione (1945).
Geografie
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Dät Stoatsgebiet fon Deenemäärk uumfoatet (sunner Färöer-Ailounde un Gräinlound) ne Fläche fon 43.094 Kwadroatkilometer. Deermäd is dät Lound gratter as ju Swaits un do Niederlounde, man litjer as Estlound. Deenemäärk häd fon Noud ätter Suud ne Loange fon 368 km un fan Aast ätter Wääste ne Loange fon 452 km. Noudelkste Punkt fon dät Lound is Grenen, die suudelkste Punkt lait bie Gedser in dät Suude fon’t Ailound Falster (dit Punkt is uk die suudelkste Punkt fon gans Skandinavien). Wäästelkste Punkt is Blåvandshuk in Jütlound, die aastelkste Punkt lait bie do Aateailounde (deensk: Ertholmene), 18 Kilomter noudaastelk fon Bornholm. Ju grootste Äi is die Gudenåen mäd 158 km. Die hoochste Punkt is die Møllehøj-Bierich in de Naite fon Skanderborg mäd 170,86 meter. Ju Kuste fon dät heele Lound is sowät 7314 km loang. Deenemäärk wäd biskadt fon dät Skagerrak in et Noude, dät Kattegat un Sweden in dät Aaste, ju Aastsee un Düütsklound in dät Suude un ju Noudsee in dät Wääste.
Mäd dät noudelke Deel fon Jütlound un do Ailounde is Deenemäärk dän Uurgong fon Middeleuropa ätter Skandinavien. Et rakt 1419 Ailounde do gratter as 100 m² sunt,[1] weerfon 443 benaamd un 73 bewoont sunt.[2] Dät grootste Ailound fon Deenemäärk is Seelound mäd 7.031 km². Vendsyssel-Thy lait in Noudjütlound un is mäd 4685 km² dät twäidgrootste Ailound fon Deenemäärk. Vendsyssel-Thy is oaber mäd two Brääge mäd dät Fäästlound fon Jütlound ferbuunen un deeruume nit altied as Ailound woarnuumen. Dät träädgrootste Ailound is Fünen mäd 2985 km². Die Litje Belt tränt Jütlound fon Fünen, die Groote Belt tränt Fünen fon Seelound. Ju trääde Seesträite in ju Region is die Öresund twiske Seelound fon ju Suudspitse fon Sweden. Ju Öresundbrääch is siet Juli 2000 ju fääste Ferkiersferbiendenge ätter Sweden.
.svg)
Ju Haudstääd un grootste Stääd fon Deenemäärk is Kopenhagen. Uur Stääde, do moor as 100.000 hääbe, sunt Aarhus, Odense un Aalborg.
Sjuch uk: Lieste fon Stääde in Deenemäärk
Lieste mäd Distrikte (1. Janoar 2007)
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]| Distrikt | Haudstääd | Grootste Stääd | Ienwoonere | Gebiet km² | Ienw.-Tichtegaid (per km²) | |
|---|---|---|---|---|---|---|
 |
Hovedstaden | Hillerød | Kopenhagen | 1,636,749 | 2,561 | 639.1 |
 |
Midtjylland | Viborg | Århus | 1,227,428 | 13,142 | 93.4 |
 |
Nordjylland | Aalborg | Aalborg | 576,972 | 7,927 | 72.8 |
 |
Sjælland | Sorø | Roskilde | 816,118 | 7,273 | 112.2 |
 |
Syddanmark | Vejle | Odense | 1,189,817 | 12,191 | 97.6 |
| Deenemäärk | Kopenhagen | Kopenhagen | 5,447,084 | 43,094 | 126.4 | |
Politik
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Ätter 1848 häd Deenemäärk sik tou een konstitutionelle Monarchie äntwikkelt. Bie ju jungste Ferfoatengsreform in’t Jier 1853 wuude dät parlamentariske Prinzip in’t Gruundgesäts apnuumen un deertruch kon uk een Wieuw ap dän deensken Troon kuume. Die Köönich of Köönigin is Haupt fon Stoat un nimt bloot repräsentative Funksionen woar. Apstuuns is dät Köönigin Margrethe II Haupt fon Stoat. Ju moaked dät siet 1972.
Formel lait ju uutfierende Gewalt bie de deenske Köönigin, in ju Praxis wäd ju truch dät Kabinet uutfierd, mäd dän Ministerpräsidänt (deensk statsminister) as Uppermon. Disse wäd ätter Konsultatsionen fon do politiske Paatäie truch de Köönigin benaamd. Ju Benaamenge wäd definitiv wan die Regierengssjef neen duudelke Moorhaid in dät Parlamänt juun sik häd. Dit Negative Parlamäntarismus bepeelt dät deenske Ferfoatengslieuwend siet 1901.
Dät deenske Parlamänt Folketing reeket do Gesätse, woalt un kontrolliert ju Regierenge. Bit 1953 waas dät Folketing bloot een fon do two Koomere fon dän Deenske Rieksdai, dät Landsting waas ju eerste Koomer. Foardät do Parlamäntsgesätse in Kraft treede konnen, mout de Köönich disse formel toustämme. Ju Regierenge mout Kriechsferkloorengen un Free-Oukuumen altied fon dät Parlamänt bestätigje läite. Ju Legislatuurperiode duurt fjauer Jiere. Dät Parlamänt häd 179 Sitte, do direkt fon do Buurger woald wäide do 18 Jier oold of oolder sunt. Do autonome Buutengebiete Färöer un Gräinlound hääbe älk two Sitte in dät Parlamänt.
Dät Højesteret (Seeltersk: Hoochste Räid) is Deenemäärks buppeste Appellinstanz in Zivil- un Stroafseeke. Dän Räid ferhondelt Uurdeele un Protsässe fon do bee Loundgjuchte as uk fon do See- un Hondelsgjuchte. Ju Ferfoatenge garandiert ne direkte Überprüfung truch dän Hoochste Räid, wan aan Fereen truch Parlamäntgesäts unner Twoang aplööst wäd.
Militäär
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Do Deenske Striedkrafte sunt do Striedkrafte fon dät Köönichriek Deenemäärk un Gräinlound. Do Deenske Striedkrafte sunt uk Ferdäägenengsapdreege ap do Färöer un ap Gräinlound. Die Köönich of ju Köönigin is de jure Upperbefeelhääber fon do Striedkrafte. Nu is dät Köönigin Margrethe II. In ju Praxis häd die Feräägenengsminister disse Apgoawe. Militäär Uppermon is die Forsvarschefen, in dän Rang fon Generoal of Admiroal. Siet April 2015 rakt et aan gemeensoamen Fierengsstoab (Vaernestabe) fon aal do Deelstriedkrafte mäd dät Hööftkwattier in Karup.
Die Streitkräfte bestehen aus den Teilstreitkräften: Dät Heer (Hæren) mäd 8.325 aktive Soldoate, ju Marine (Søværnet, Kongelige Danske Marine) mäd 2.792 aktive Soldoate, dät Luchtwoapen (Flyvevåbnet) mäd 3.379 aktive Soldoate un ju Heemweer (Hjemmeværnet) mäd Deeltiedsoldoate. Deertou rakt et noch weerplichtige Soldoate.
_edited.jpg)
Buutenloundske Politik
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Deenemäärk wuude 1973 Meeglid in ju Europäiske Meenskup. Ätter ju deenske Ferfoatenge mout älke Uurdrächt fon Souveränitätsgjuchte truch ne Foulksoustämmenge äntskät wäide. Ju deenske Befoulkenge häd fieuw fon sukke Oustämmengen häiwed. 1992 waas een Moorhaid fon ju Befoulkenge bie een Referendum juun dän EU-Ferdraach fon Maastricht. In't Jier 1993 roate dät fonnäien een Referendum mäd moorere „Opt-outs“ in ju Weerskup- un Wäärengsunion, Sicherhaid- un Ferdäägenengspolitik, Justiz- un Binnenpolitik un ju EU-Burgerskup. Do Diskussionen uur do „Opt-outs“ beginne uk oafte fonnäien, uumdät do juun een wiedere EU-Integration wierke. Mäd dät fon Krääft wäiden fon dät EU-Reformferdraach wäide jo fergratterd. Foar do naiste Jiere skällen mooi Referenden kuume, do do eenpelde politiske Gebiete truchtoufieren. Dät deenske Parlamänt häd in April 2008 foar dän Ferdraach fon Lissabon stämd. Deenemäärk waas siet't Begin fon ju NATO in't Jier 1949 uk Meeglid in disse Organisation un dät Meeglidskup wäd fon een groot Deel fon ju Befoulkenge stöänt.[3]
Wirtskaft
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
In ju Fräie-Määrked-Wirtskaft fon Deenemäärk rakt et fuul Loundwirtskaft, litje Bedrieuwe, n gouden Lieuwendstandard un n stuuren Wikselkuurs, uunouhongich fon dän Hondel mäd uur Lounde. Deenemäärk eksportiert Ieten un Energie. Deenemäärk häd neen Skeelden bie uur Lounde.
Ju Munte fon Deenemäärk is ju Deenske Krone (Deensk: Danske krone), ju koppeld is mäd ju Euro ätter dät ERMII. Ju Munte is juust gliek mäd 7.45 Krone foar een Euro. In Deenemäärk is dät Stjuurjäild foar Produkte 25% (uk foar Bouke un Ieten). Dän Stjuur foar dän Gehalt is ap minste 39.6% foar Woaksene.
Groote Bedrieuwe in Deenemäärk sunt: A. P. Moller-Maersk Gruppe (Maersk - Internationoal Transport), Lego (Schitterbusse), Bang & Olufsen (hi-fi Apparoaten), Carlsberg (Bier), Vestas (Wiendmäälnen), Lundbeck un Novo Nordisk.
Ferkier
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Do grootste Ailounde un Jütlound sunt mädnunner truch Brääge ferbuunden. Die Sontbrääch uur de Sont ätter Sweden, die Groote Beltbrääch uur dän Groote Belt twiske Sjellound un Füün un do litje Beltbrääge uur dän Litje Belt twiske Füün un Jütlound. Ju grootste Toachorganisatsion is Danske Statsbaner foar Persoone un Fracht, man et rakt uk uur litje Toachorganisatsione. Fon do deenske Stääde häd bloot Kopenhagen ne U-Boan. Scandinavian Airlines System (SAS) is ne wichtige interskandinaviske un internationoale Fluchsälskup. Die Fluchhoawen fon Kopenhagen, Kastrup Lufthavn is dän grootste Fluchhoawen fon Skandinavien. Ju Fääre ätter do Färöer wäd fon Smyril Line moaked. Ätter Fereeniged Köönichriek un Norwegen fiert DFDS un Scandlines fiert ätter Düütsklound un Sweden.
Demografie
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Ap n 1. Januoar 2016 hiede Deenemäärk 5.707.251 Ienwoonere. Deerfon weeren 87,6% etniske Dänen (5.003.378 Persoone), 9,5% keem uut dät Buutenlound (540.503 Persoone) un 2,9% weeren Bäidene fon do Immigranten. Fon aal do 703.873 Immigranten en hiere Bäidene häd ungefeer een träädel ne wäästelke Bäätergruunde un two träädel häd ne nit-wäästelke Bäätergruunde. In Suudjutlound rakt et een düütske Minnerhaid.
Ju Befoulkengstichtegaid is ferskielt geografisk: In AastDeenemäärk woonje 250 Moanskene pro km², wäästelk fon dän Grooten Belt woonje ungefeer 100 Moanskene pro km². In ju Haudstääd Kopenhagen lieuwje juust moor as 1 Million, sowät een füüftel von ju ganse Befoulkenge. 85% fon ju Befoulkenge woont in do Stääde. Bolde een füüftel fon ju Befoulkenge is unner 15 Jiere oold, een füüftel is 65 Jier of oolder un moor as aan Haaldeel is 15-64 Jier.
Et rakt Moanskene uut moor as 200 ferskedene Lounde do in Deenemäärk lieuwje. 2015 weeren do grootste Befoulkengsgruppen do Türken, Düütske, Iraker, Ljuude uut Libanon, Pakistaner, Bosnier, Rumänen, Somalier un Iraner. Moor as 16.000 Moanskene sunt in Gräinlound gebooren un 12.000 ap do Färöer.
Foar 1960 roate et nit fuul Immigration ätter Deenemäärk, man in do 1970er 1980er Jiere roate et relativ fuul Immigration. Bie do Immigranten roate et foarallen Oarbaidere un Fluchtlenge. Do Oarbaidere un Fluchtlenge, maast Monljuude, heelden uk Wieuw un Bäidene mee ätter Deenemäärk. Dät roate uk fuul Studänte, do ätter Deenemäärk keemen, do in hiere oaine Lound nit so eenfach studierje kuuden. Foar Fluchtlenge is dät däälich nit moor so eenfach, uum ätter Deenemäärk tou gungen. Deerfoar rakt dät nu moor Immigration fon Buutenlounder uut dän Rest fon ju EU, foarallen uut Düütsklound un Polen.
Uur dän Tuume wäch roate dät moor as 1 Million Dänen in dät 13. Jierhunnert, man ju Agrarkrise fon dät leete Middeloaler, dän swotten Dood un uur Kroanhaide redutsierten ju Befoulkenge. Deertruch roate dät eerst wier in dät 18. Jierhunnert moor as 1 Million Dänen. Ju eerste Foulkställenge gungt wieruume ätter dät Jier 1735. Bie disse Foulkställenge roate dät ungefeer 718.000 Dänen. Fon 1769 ätter 1900 hiede ju Befoulkenge sik ferträiedubbeld.
Ätter Statistik skäl ju Deenemäärk in dät Jier 2050 ungefeer 6.271.485 Ienwoonere hääbe. Dät sunt 10% moor as däälich. Do Dänen bildje dan 81,9%, fon ju Befoulkenge, do Immigranten 12,0% un hiere Bäidene 6,1%. Ungefeer 63% fon do Immigranten un hiere Bäidene kuume dan uut nit-wäästelke Lounde.
Ju deenske Toal is ju Amtsproake un wäd uural in Dänemark baald. Et rakt masse Dialekte un do konnen unnerdeeld wäide in tjo Haudgruppen: Østdansk, ødansk un jysk. Färöersk, Gräinloundsk un Düütsk sunt Minnerhaidstoale. Ju ängelske Toal häbbe fuul Dänen as twäide Toal leerd.
Do Dänen sunt ätter ferskeedene Unnersäikengen - wierbie Gesuundhaid, Wäilfoart un Bildengssysteem unnersoacht wuuden - do glukkelkske Moanskene ap ju ganse Waareld. In’t deenske Gruundgesäts wäd ju Goddestjoonstfraiegaid garandiert. 77,7% fon ju deenske Befoulkenge waas in’t Jier 2015 Meeglid in ju Evangelisk Lutherske Deenske Säärke. 30 Jiere deerfoar waas dät 91,6%. Ätter Unnersaikengen sjucht 71% siksäärm as Gloowige, juust minner as aan Haaldeel betrachtet sik as religiös un een poor sunt gjucht religiös. Truch ju touniemende Immigration uut Muslimlounde, is dän Islam mäd 4,2 Million Muslime (2012) ju twäidwichtichste Religion wuuden. Do uur Religione is ju Roomsk-Katoolske Säärke mäd 35.000 Meeglide, do Tjuugen Jehovas mäd 15.000 Foulgere, 7.000 Juuden, 5.500 Baptiste, ju Pfingstbeweegenge häd 5.000 Foulgere un et rakt ungefeer 4.500 Mormonen. Dan rakt et noch uur Säärkemeenskuppe mäd älk sowät 3.000 Meeglide. 2006 hieden 5,4% neen Religion un 1,5% seech siksäärm as Ateist.
Kultuur
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]
Die maast bekoande Skrieuwer uut ju deenske literatuur Geskichte is Hans Christian Andersen. Filme in ju deenske Sproake rakt et fuul foar so n litje Sproakgebiet, in 2005 toun Biespil sunt 41 Filme ap Deensk moaked wuuden. Musik in ju oaine Sproake is uk gans beljoowed, toun Biespil do deenske Rappere Nik & Jay is bie dät Joungfoulk gjucht populär.
In Deenemäärk rakt et fieuw kulturelle Waareldäärwgoudsteeden: die Dom in Roskilde, dät Slot Kronborg in Helsingør, do Runensteene, Grääfhöäwel un Säärke fon Jelling, Christiansfeld, ne Siedlenge fon ju Herrnhutiske Brødremenighed, un ju Parforce-Jaachtloundskup Noudseelound.
Wällen
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]- ↑ Landet i Tal, (deensk), blouked ap n 12. Juli 2016
- ↑ Statistikbanken.dk/Tabelle BEF4
- ↑ Government of the United States. US Department of State: Denmark (blouked ap n 24. Dezember 2016)