Paul Klee

Paul Klee (Münchenbuchsee, 18. Dezember 1879 - Muralto, 29. Juni 1940) waas n düütsk/swaitserisken Moaler, die der figurative Skilleroatsjen moakede mäd n uutwainen Faawe-Technik. Sien Wierk heert tou do Moderne.

Sien Lieuwend

Juugd

Paul Klee sin Foar (Hans Klee, 1849-1940) waas aan Musiker, die der soang, Klavier, Oargel un Fjoole spielde. Sien Määme, Ida Frick (1855-1921) waas een Sjungerske. Paul Klee hied een Suster, Mathilde, gebooren 1876. Paul wuuks ap in Bern, Swaits, hied oawers, juust as sin Vater, ju düütske Stoatsanheeregaid. Hie spielde gjucht goud Fjoole, man äntskatte sik - juun dän Wierstand fon sien Oolden - foar ju Moaleräi.

Uutbildenge

Klee mäldede sik 1898 in ju Kunstakademie München, wuud oawers ouliend. Hie foulgede deeruum eerste Privoatunnergjucht bie Heinrich Knirr (1875 - 1944). Tou ju Tied hied hie ferskeedene Ferhoolden tou Wieuwljuude en kreech bie een fon him n Bäiden, dät oawers man n poor Wiek lieuwde. In dät Jier 1900 koom Klee daach iech ap ju Kunstakademie, wier hie oafte swänste un min leerde. Hie kreech unner uur Läksen fon dän Symbolist Franz von Stuck. In n Suumer 1901 ferliet hie München un unnernoom er ne Raise ätter Room, Neapel un Florenz. Ju ädderkristelke un byzantiniske Kunst moakeden deer fuul Iendruk ap him. Dan geen hie wier ätter sien Oolden in Bern un äntwikkelde sik fääre as Autodidakt.

Leeter Lieuwend

In dät Jier 1906 hilkede Paul Klee ju Klavierspielerske Lily Stumpf. 1907 hieden jo n Suun, Felix, die der foarallen fon sin Foar pleeged un apleeken wuude. Klee hougede in dän Eersten Waareldkriech nit an de Front, as Franz Marc, die der dööded wuud. As Suldoat häd Paul Klee Fliegere strieken. Tou ju Tied kreech hie uk aal moor Ärfoulch mäd sien Kunst. In dät Jier 1920 wuud Klee Dozent an dät Stoatelke Bauhaus in Weimar. Dät roat him n garantierd Ienkuumen. Hie bleeuw oawers oafte wäch fon sien Oarbaid un wuud deerfoar ap do Fingere klopped, man dät noom hie min tou Haate.

In dät Jier 1933 annerde sik dät. Ätterdät do Nazis an ju Macht geloangeden, wuud Paul Klee al bolde äntlät. Toueerst wuud hie beskeeldiged, Juude tou weesen, man sien Äntläitenge hongede uk touhoope mäd sien fermeendelke linke politiske Aktivitäte. Ap disse Gruundlage kuuden Ljuude ätter Luune fon do Nazis äntlät wäide. Klee emigrierde dan, mäd sien düütske Nationalität, touhoope mäd sien Familie ätter sien Heematstääd Bern. Trots dät aal waas Klee in dät Jier 1933 gjucht produktiv, mäd 182 Kunstwierke, deerunner n dunker Sälwenporträt mäd dän Tittel Fon ju Lieste läsked, dät Klee mäd n groot fatmoald X oukjuusede.

In Bern moaste Klee fieuw Jiere täiwe, uum Ienburgerenge in de Swaits tou kriegen. Deertou heerde uk noch n deemöidigjend Ferheer truch ju Politsai. Him wuud foarsmieten, dät sien Kunst links un äntoarded waas, man toulääst kreech hie daach dät swaitser Burgergjucht. Ätter sien Ienburgerenge skuul hie uk Burgergjuchte foar dät kanton Bern anfräigje. Sien Oarbaid waas in ju Tied oafte truurich un Klee waas uk minner produktiv as in uur Jiere.

Dan1937 wuuden fon do Nazis in Düütsklound 102 Wierke fon Klee mäd Besleek belaid, fon do soogentien in ju Uutstaalenge Äntoardede Kunst wiesd wuuden.

1935 koom hääruut, dät Klee an n sweeren uunheelboaren Kroankhaid leed: Progressive Sklerodermie. Dät hinnerde him nit, aal moor tou moaljen, sogoar wuud sien oarbaid noch moor bliede un humorful. In dät Jier 1939 geen Paul Klee ätter dät Kanton Tessin, um deer foar sien Kroankhaid n Kuur tou moakjen. Hie wuud an n 8. Juni apnuumen in n Kroankenhaus in Locarno, wier hie an n 29. Juni stoorf in n Oaler fon säkstich Jiere. Ap sin Grääfsteen in Bern is n Spröäk fon him (hierunner bie Zitate).

Klee liet moor as 9000 Kunstwierke ätter, as uk fuul Skrifte: Essays, Deegebouke un fuul Bräiwe.

Do Wierke

Beienfloudengen

Klee studierde Impressionismus uut dät leete 19. Jierhunnert, woande dät oawers nit fluks in sien Oarbaid an. In dät Jier 1911 träfde hie August Macke, Wassily Kandinsky un Franz Marc. Hie wuud fon ethnographiske (primitive) Kunst beienflouded, fon Bäidensteekengen un fon Teekengen fon Moanskene mäd ne gäistige Behinnerenge. In ju twäide un lääste Uutstaalenge fon Der Blaue Reiter waas Klee 1912 mäd 17 Wierke fertreeden. Hier moakede deer Kunde mäd Wierke fon Braque, Picasso un Malewitsch. Hie besoachte Robert Delaunay in Paris, die der Faawe as dät zentroale Element in de Moaleräi betrachtede. Unner ne Raise fon 14 Deege ätter Tunis in Jier 1914 mäd Macke un Louis Moilliet roat et bie Klee n Truchbreek in ju Ferweendenge fon Faawe. Hie moalde aal bunter, un moakede uk n Stap in ju Gjuchte ap dät Abstrakte. Klee wuud uk fon sin Kollege bie Bauhuus beienflouded, Johannes Itten, die der n ienfloudriek Wierk uur Faawenleere skrieuwen häd.

Moaleräi un Fonsuun

Ätter sien Raise ätter Tunesien häd Klee sik ful äntfoolded. Sien Oarbaiten wuuden abstrakter, mäd n raffinierden Iensats fon Farbe. Sien Themen sunt gjucht fuulfootdich: Londskuppe, stäärk fereenfachede Porträts, Dierte (die berüümde Gouldfisk), Mythologie, geheemnisfulle Maskienen. Klee ferwoant fuul Kombinatione fon abstrakte un figurative Foarme.

Klee häd n gans oainen Stil äntwikkeld uum dät Unnerbewustweesen un de Phantasie toun Uutdruk tou brangen.

Klee experimentierde fuul. Mäd Aquarell ap Unnergruunde fon Textil, mäd Kombinatione fon Oulje un Aquarell, truch Skitterjen, un mäd aal Unnergruunde uut Papier of Textil. Eegentelk oarbaidede er bolde nooit mäd ne traditionelle Moaltechnik as Oulje ap Linnen. Do maaste Wierke fon Klee sunt littik moaked wuuden. N gjucht ekoand Biespil is "Park bie Luzern", 1914 moald.

Ju Oarbaid fon Klee lät sik nit eenfach bie n Stil unnerbrange. Surrealismus, Kubismus, Abstraktion sunt Uutdrukke fon ju Lieste fon do europäiske Kunstgjuchten, do der ap sien Moaleräi anwoand wäide kuuden.

Hie wäd dän Expressionismus touoardend.

Sien Oarbaid is oafte humorful. Klee ferwoant fuul Ferwiese ap Droome, Musik, Poesie un Mythologie.

Ienfloud

Klee hied fuul Ienfloud ap ju moderne Kunst. Sien Bouk figurative Morphologie ärskeen oawers eerste 1979. Besunners ju Cobra Kunst is truch dät Wierk un do Idee-e fon Klee beienflouded.

Zitate

Kunst wiest nit dät Sichtbare, man moaket sichtboar (Schoepferische Konfession, 1920).
Grääfskrift: In dät äidske Lieuwend bän iek nit tou ferstounden, deer iek juust so glukkelk bän bie do Doode as mäd do noch nit Geboorene. N bitje tichter bie dät Haat fon ju Skäppenge as do maaste Moanskene, man noch loange nit ticht genouch.