Wulf

Uut Wikipedia
Wulf
Canis lupus lupus
N Europäisken Wulf (Canis lupus lupus) in Fangenskup
Systematik
Oardenge: Roowdierte (Carnivora)
Uurfamilie: Canoidea
Familie: Canidae
Tribus: Canini
Sleek: Canis
Oard: Wulf (Canis lupus)

Die Wulf (Canis lupus) is een Oard fon do Roowdierte. Dät rakt fuul Unneroarde, do sik bienaist aal gjucht liekje, man besunners do domestisierde Unneroarde (Huund, Dingo un aal sowät) hääbe n apfaalend uur Phänotyp. Wulwe sunt truch moanskelke Ferfoulgenge in groote Deele fon hiere histooriske Lieuwendsruumte uutstuurwen, man däälich stounde jo in ful Lounde unner Natuurskuul, sodät jo sik wier moor un moor uutspreede.

Lieuwendsruumte[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Lieuwendsruum
gräin:däälich
rood:hier is hie uutsturwen
Ju Koarte is uut dät Jier 2007, sänt düsse Tied häd sik die Wulf wier fääre uutspradt.

Die Wulf hiede aleer een groote Lieuwendsruumte in Europa, Noudamerikoa, Asien un Noud-Afrikoa, man hie is däälich in fuul Rebätte truch moanskelke Fäindskup uutstuurwen. Dät niepe Foarkuumen fon Wulwe (aleer un däälich) is bee ap ju links stoundende Koarte tou sjoon. Tou beoachtjen is deerbie, dät bloot natüürelke wüülde Wulfs-Foarkuumen ienteekend sunt, man neen ferwüülderde domestisierde Wulwe (as t.B. Dingos, Näiguinea-Dingos un ferwüülderde Huunde, do je uk oaintelk een Unneroard fon dän Wulf sunt).

Wieruutspreedenge in Europa, besunners Düütsklound[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Man die Wulf stoant däälich in fuul Lounde unner Natursküül, wiertruch hie sik wier uutspreede kon. So kumt ju Nominatfoarm Canis lupus lupus fon Aastpolen un ju Wäästpolnisk-Aastdüütske Population ätter t Wääste. In ju Lausitz roate dät in (2010) al soogen Wulfsfamieljen, ätterdät in 2000 ätter sowät 150 Jiere wier Wulwe in Düütsklound tou Waareld keemen wieren. Uk bie Altengrabow (Saksen-Anhalt) rakt dät een Wulfsfamielje, die Foar fon do litje Wulfsbäidene wude oaber in n Juni twoduusendnjuugen dooddäin. Daach kuuden fieuw litje Wulfsbäidene uurlieuwje, wät uungewöönelk is: Normoal stärft dän Haaldeel fon do Bäidene, uk wan jo fon bee do Oolden fersuurged wäide. Düsse Wulfsbäidene hääbe noch nit moal groote Bruure un Sustere, do der meehälpe konnen. In dät Gestrich ron oaber uk n Montje hääruume, dät dan mäd ju Muur n näi Poor gruundede. In 2010 roate dät wier litje Wulwe bie Altengrabow, wiertruch dät nu wier Hoopenge ap een duurhoafte Population in Saksen-Anhalt rakt. Oankelde Dierte rakt dät uk uurswain in Düütsklound, bisunners in Brandenbuurich un Mecklenbuurich-Foarpommern, oaber uk in Bayern, Läichsaksen un twisketruch uk in Hessen, man die hessiske Wulf is 2011 stuurwen. In Noudrhien-Wäästfoalen wuude Eende 2009 uk n Skäip fon n Wulf dooded, mäd genetiske Unnersäikengen is dät nu ätterwiesd. Me weet oaber nit, af dät n näien Wulf is af nit wildääge diesälge, die der uk in Hessen bekoand waas. Aan Wulf kon je fier loope. In Rhienlound-Palts wude in't Foarjier 2012 aan Wulf fotografierd, man die is bolde ätters illegoal doodskeeten wuden. Ju italieniske Unneroard Canis lupus italicus, deerfon roate dät uum 1970 bloot noch 100 Dierte in ju Region fon do Abruzzen in dän Apennin, kuude sik, ätterdät ju 1976 skutsed wuude, wier uutspreede un is däälich nit bloot moor in Italien, sunnern uk in Deele fon do frantsööske Alpen, un dän Kanton Wallis in ju Swaits tou fienden. Aan italienisken Wulf, die in Bayern ienwonderje wüül, wuude oawers fon n Auto dooded. Man dät rakt wier n italienisken Wulf die uum't Skeed twiske Aastriek un Bayern hääruumelapt, die häd uk al eenige Harte dooded, un kumt wäil uut ju Swaits af is toumindest uur ju Swaits deer wai keemen, hie wuude nämmelk in ju Swaits uk al ätterwiesd.

2011 is die hessiske Wulf stuurwen, man deerfoar koomen wier Wulwe ätter Läichsaksen wai. Ap dän Troppenäiwengsploats Munster in ju Lüünebuuriger Heede wuden in 2012 indäid junge Wulwe bädden[1], dät is nu ju fäärme[2] Wulfsfoamielje in do oolde Buundeslounde. In 2013 kreech ju fäärme läichsaksiske Wulfsfoamielje wier Bäidene, buppedät äntstuude in dän Loundkring Lüchow-Dannenbierich een twäide Wulfsfoamielje, un dät äntwikkelde sik in do kuumende Jiere so fääre. In 2013 sunt foar dät fäärme Moal sänt loange Tied wier junge Wulwe in't Älsass tou Waareld keemen.

In 2016 moaste die eerste Wulf in Düütsklound, aan fon do musterske Wulwe, amtelk tou't doodskjooten fräiroat wäide, uumdät hie Moanskene apfaalend nai keemen wier un eepenbeer sien natüürelke Skjou ferlädden hiede. Weerskienelk waas hie illegoal fodderd wuuden.

Unner ju Wiele häd sik die Wulf oaber fääre uutspreede kuud. Duurhoafte Populatsjoone rakt dät (Stound 2016) in Läichsaksen, Mecklenbuurich-Foarpommern, Saksen-Anhalt, Brandenbuurich un Saksen. Oankelde Wulwe rakt dät uk in Thüringen un Släswiek-Holsten, aan oankelden Wulf rakt dät in Rhienlound-Palts un aan Bayern, uk in Baden-Württembierich sunt in't Jier 2015 al twäin Wulwe truch dän Sträitenferkier uum't Lieuwend keemen, wildääge rakt dät deer uk noch wäkke moor.

Määrkmoale[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Die Wulf is ju grootste Oard in ju Familie Canidae. Hie häd normoal een Kop- un Rumploangte fon 1 - 1,60 Meeter un een Stäitloangte fon 35 - 56 cm. Dät rakt oawers uk litjere Dierte, toun Biespiel bie do Unneroarde Canis lupus arabs un bie dän Huund (Canis lupus familiaris), wierbie ju Domestikation in gans fuul ferskeedene Varianten tou sjoon is. Ju Sweeregaid fon dän Wulf is uk bie do ferskeedene Unneroarde gjucht unnerskeedelk, do Montjen (20-80 kg) sunt oawers normoal sweerer as do Wieuwken (18-55 kg). Normoal is die Wulf ap sien Bupperkaante ljoacht bruun af gries un swot sprinkelch, ju Unnerkaante is normoal jeel bit wiet. Man deer rakt dät uk Unnerskeede twiske do ferskeedene Unneroarde: So kon me uk wiete af swotte Wulwe sjo, in moonige Unneroarde is dät sogoar normoal!

Biespiele foar ferskeedene wüülde Unneroarde[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Lieuwendswiese[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Foamieljen-Oardenge[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Aan Foamieljenferbeend fon Wulwe in dän Yellowstone-Natsjonoalpark (USA). Dät rakt uurigens genetiske Waiwiesengen, dät dät swotte Fäl, dät wäkke Wulwe fon wäkke Noudamerikoanske Populatsjoonen häbe, truch Ienkjuusenge fon Huunde äntsteen is.

Wulwe lieuwje in Foamieljen-Ferbeende, dät hat, dät sik een Poor bieldet, dät maasttieds touhoopeblift, bit deer aan fon dood is. Wulfs-Tieuwen konnen, uurs as do maaste tomme Huunde, bloot insen in dät Jier dreegend wäide. Do kriege Bäidene un lieuwje deermäd een Sät Tied touhoope. Die Foamieljenferbeend is goud foar een beetere Joagd, Ferdäägenge juun Fäinde un juunsiedich Woormhoolden in Winterdai. In ju fräie Natuur is dät maasttieds freedelker. Do junge Wulwe blieuwe bie hiere Oolden un hälpe bie ju Apluukenge fon do litje, so loange as jo wollen. Wan jo nit moor wollen, säike jo sik een oain Rebät un loope deer mongs moorere hunnert Kilomeetere tou, wät uurigens ju Intucht ferminnert un foar ju Uutspreedenge fon dän Wulf suurget.

Kommunikatsjoon[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Kampjende Wulwe. Tou oachtjen is ap Gestik un Mimik fon do bee.

Wulwe konnen, wät jo fäile un wät jo wollen, goud in sjuunelke un heerbeere Teekene uutdrukje, do unnerskeedelk stäärk weese konnen un uk kombinierd wäide konnen. Dät sik aan Wulf meedeele kon, is foar him lieuwendswichtich: Wan Wulwe kampje, kon die swäkkere sik reeke, dan lät him die stäärkere in Raue. So gungt aan Kamp twiske twäin Wulwe säilden mäd läipe Foulgen uut. Hier sunt wäkke Biespile:

Sjuunelke Teekene:

  • Wipstäitjen is een positiv Teeken. Die Wulf moaket dät, wan hie sik fraut, wildääge uur een goud Ieten af uur aan Fjuund, dän hie begröitje wol.
  • Dän Stäit twiske do bääterste Beene ientoukniepen betjudt maasttieds Nood.
  • Do Ooren antoulääsen, betjudt maasttieds Nood.
  • Noose un Ansicht kruljen däd die Wulf maast, wan hie dul is.
  • Wan sik die swäkkere Wulf ätter aan Twist dän stäärkere rakt, duukje jo sik joop deel un kjoope sun bitje, as aan litjen Wulf. Mongs lääse jo sik ap dän Pukkel un miege deerbie. Die swäkkere Wulf ferhoaldt sik also bäidensk un feruurseeket so, dät die stäärkere Wulf him skierlikket, as een Wulfs-Muur dät mäd hiere Bäidene däd. So wäd ätter aan Stried Skieregaid moaked.
  • Junge Wulwe gunge oafter mäd ju Snuute an ju Snuute fon groote Wulwe, wan jo wät tou ieten wollen. Do groote Wulwe ferstounde dät, uurreeke sik un fodderje do litje.

Heerbeere Teekene:

  • Snoagens huulje do Wulwe so luud, dät dät bit tou füüftien Kilomeetere fier tou heerjen is. Dät tjoont deertou, uur Wulwe tou tällen "hier bän iek" blw. "hier sunt wie". Aan Foamieljenferbeend huult, uum uur Foamieljenferbeende uut dät Rebät tou hoolden. Fääre fäästiget dät ju Sälskup fon do Wulwe, do touhoope huulje. Aan oankelden Wulf, die huult, däd dät, uum mäd een paasjend Juunuur een Poor tou bieldjen.
  • Jauerjen: Smeert un aal sowät.
  • Gnoarjen: Die Wulf is dul.
  • Uurs as Huunde blikje wüülde Wulwe säilden, jo dwo dät maasttieds as litje Bäidene, man uk nit so oafter as junge Huunde. Dät Ansicht tou ferluuken, is in ju Kommunikatsjoon fon junge Wulwe ful wichtiger. Dät Huunde so oafter blikje, wude truch ju moanskelke Tucht begunstiged, uumdät Moanskene Luud-Kommunikatsjoon maasttieds beeter ferstounde as Mimik.

Junge Wulwe bruuke do Teekene oafter in't Spil. Deer is dät aal nit so iedenst tou niemen.

Joagd[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Joagjende Wulwe fersäike, hiere Büüte so ientousluuten, dät ju nit moor wäch loope kon. Jo griepe dan fon aal do Sieden an. Oafter is dät so, dät sik die Foamieljenferbeend apdeelt. Wäkke ferstopje sik sinnich ainewainde un uurswäkke drieuwe dät Büütediert ap do luurjende uumetou.

Kost[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Wulwe mäd aan dooden Hart

Wulwe freete as typiske Roowdierte Flask. Wät foar een Flask aan Wulf frät, honget deerfon ou, wät dät deer rakt, wier hie lieuwet, kon also gjucht unnerskeedelk weese. Fon 2001 bit 2009 wuden in ju Lausitz 2000 Wulfsköätele unnersoacht. Bie do Lausitzer Wulwe moakede dät Räi mäd 52,1 Prosänt dän grootste Deel fon ju Kost uut, ätters koom die Rood-Hart (24,7 Prosänt), dan dät Wüüldswien (16,3 Prosänt), die Hoase (3,4 Prosänt) fääre do Neozoa Dam-Hart (1,5 Prosänt) un Muffel-Skäip (0,7 Prosänt). Nutsdierte moakeden bloot 0,8 Prosänt fon ju Kost uut.[3] Dät Muffel-Skäipe bloot suk aan litjen Deel fon ju Kost uutmoakeden, lait deer oun, dät do Wulwe do al stäärk ferminnerd hieden. Dät is deertruch tou ferkloorjen, dät jo bie aan Wulfs-Angriep nit gau wächloope, sunnern ljauer juun do Wulwe kampje, do maasttieds dän Kamp winne.[4] Do uurige 0,5 Prosänt wäide in ju Statistik mäd "uurswät" anroat[5]; Wulwe fange toumäts uk Fiske, Foakse un litjere Suugedierte as Muuse, un wan me dät Ferhoolden fon tomme Huunde bekieket, kon me sik uk foarstaale, dät do toumäts Plonten-Materioal, t.B. Moage-Ienhoold fon Räie af Fruchte, freete. Wan Wulwe Hunger häbe, freete do uk Oas af Kreepelgöitjen fon Moanskene. Angriepe fon wüülde Wulwe ap Moanskene koomen in Europa in do lääste füüftich Jiere bloot njuugen moal foar, fieuw moal kuude as Uurseeke ju Dullegaid[6] fääststoald wäide.

Wulf un Moanskene[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Fäindskup un Uumetoanken[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Skilleroatsje uur ju Fäindskup twiske Wulf un Moanske, moald fon Alfred Wierusz-Kowalski uum 1890
Ju Huunderasse Karakatschan kon n Koppel Skäipe juun groote Roowdierte (sogoar Boare) ferdäägenje

Die Wulf is truch moanskelke Ferfoulgenge in groote Deele fon sin oolden Lieuwendsruum uutstuurwen, uumdät sin Roup as freeselk Diert läip uurdrieuwen wude. Aaldät wüülde Wulwe bong sunt un wüülderjende Huunde fuul freeselker sunt, rakt dät bit däälich Ljuude, do der aaskje, dät me do wier ienwonderjende Wulwe fluks wier uutroodje skäl. Natuurskutsere moakje deerfoar foarallen oolde Soagen uur dän "läipen Wulf" feroantwoudelk. Oafte wäide Wulwe illegoal jeegerd, so 2007 uk aan fon twäin eerste läichsaksiske Wulwe in dän Loundkring Lüchow-Dannenbierich.

N Hinder foar ju algemeene Duldenge fon dän Wulf is, dät hie Skäipe frät: N Wulf, die normoal Wüüld joaged, wät sik gefoarelk tou Weer sätte kon, toun Biespiel Harte un Wüüldswiene, fraut sik, wan uungefoarelke Büüte tou fienden is, besunners, wan ju ienricheld is un nit gau loope kon. Sun Skäip is also n fluch Mäil foar n Wulf, un wan dät moorere Wulwe sunt, as dät normoal so is, wäide uk moorere Skäipe dooded. Dät grootste Problem skäl in düssen Faal weese, dät do uur Skäipe nit wächloope konnen un so do Wulwe truch hieren Jaachtinstinkt oafte automatisk fuul moor Skäipe doodje, as jo bruuke. Düt Problem kon me oawers lööse: Een Elektroteenelse is goud juun Wulwe, me kon se deermäd ouskräkke, aaldät jo springe konnen: Do Wulwe wieten nit, dät jo springe moutene, uum deeruur tou kuumen. Man deertou mout ju Teenelse aaltiede Stroom leede, uk wan neen Skäipe deer sunt, uurs hääbe do Wulwe gau neen Oangst moor foar ju Elektroteenelse. Noch beeter is dät, wan do Skäipe fon n Iesel af Huunde beskutsed wäide. N Iesel is möidich un stäärk un gript n Wulf fluks kiesjend un kampjend oun. Huunde sunt nit aaltiede goud, uum n Koppel Skäipe tou skuulen. N Huund, die je uk een Unneroard fon dän Wulf is, häd sälwen n Jaachtinstinkt un mout stäärk, broaf un an sien Apjääfte woand weese. Dät rakt ferskeedene Huunderassen, do der besunners goud as Skuts foar n Koppel Skäipe sunt, toun Biespiel ju Rasse Karakatschan: Disse Rasse uut Bulgarien häd een goude Taktik, nämmelk ferdeele jo sik in two Gruppen. Ju eene Gruppe häd ju Apgoawe, ätter bääten tou sicherjen, ju uur Gruppe lapt foaruut un wan deer n Roowdiert is, gript ju dät fluks oun.

Wan do Skäipe goud skuuld sunt, frät die Wulf daach ful ljauer wüülde Dierte. Wan jo daach Nutsdierte freete, wäd die Skoade maasttieds fon dän Stoat betoald. In ju Lausitz sunt do Wulwe deeruum neen groote Probleme moor foar do Skäipere, wäkke fraue sik indäid, dät dät säildene Diert sik wier uutspradt.

Domestikation[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Die Wulf wuude foar loange Tied tom moaked, wanner dät niep waas, lät sik nit kweede, deer rakt dät unnerskeedelke Ansichte. Truch Domestikation äntstuuden trjo näie Unneroarde: Die Huund (Canis lupus familiaris) un do bee sänt loange Tied wier ferwüülderde Unneroarde Dingo (Canis lupus dingo) un Näiguinea-Dingo (Canis lupus hallstromi).

Bie düsse Unneroarde, do hieren Uursproang in ju Tommoakenge häbe, is noch nit fääststoald wuden, af ju Iendeelenge in düsse träin Unneroarde gjucht is:

Wüüld wudene un hoolich wüülde Huunde, do Dingos un Näiguinea-Dingos liekje, rakt dät uk uurswain ap ju Waareld, t. B. die Carolina Dog in Noudamerikoa, die wildääge mäd do Indioanere uur ju Bering-Loundbrääch keemen is.

Man wildääge häbe uk do woanelke Huunde, do in ju Unneroard Canis lupus familiaris ienoardend wäide, ferskeedene Uursproange. Wääruume skuulen nit Moanskene an ferskeedene Steeden ap dän Toacht keemen weese, Wulwe tom tou moakjen?

Anmäärkengen un oankelde Ätterwiese[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

  1. "bädden" is een oolde Foarm fon "gebooren"
  2. "fäärme" is een oold Seelter Woud foar "eerste". "Eerste" kumt juust so uut dät Ooldfräiske, man fermoudelk koom dät truch düütsken Ienfloud, dät dät so oafter bruukt wäd un dät Woud "fäärme" bloot noch aiske säilden tou heeren is.
  3. Artikkel uur ju Köätel-Unnersäikenge ap ju NABU-Internätsteede
  4. Artikkel uur Muffel-Skäipe fon dät "Thüringer Forstamt Stadtroda"
  5. Artikkel uur ju Köätel-Unnersäikenge ap ju NABU-Internätsteede
  6. "Dullegaid" wäd woanelk mäd "Bosheit" uursät, man in suk aan Touhoopehong betjudt dät "Tollwut"

Uur Wällen[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Literatuur[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

  • Ronald M. Nowak: Walker's Mammals of the World Sixth Edition, ISBN 0-8018-5789-9
  • Professor Dr. phil. Irenäus Eibl-Eibesfeldt: Liebe und Hass Zur Naturgeschichte elementarer Verhaltensweisen R. Piper & Co. Verlag, München 1970

Wällen uut dät Internet[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]