Oksitoansk

Oksitoansk, Lenga d'òc of Langue d'oc (Oksitoansk: occitan, lenga d'òc) is ne romaniske Sproake, ju der in Oksitanien, dät is dät suudelke Frankriek, Monaco, un wäkke Doale in Italien un Spanien boald wäd. Foan do Sproakkundige wäd Frankriek ätter do ferskeedene Foarme fon dät Woud "jee" in two groote Sproakgestriche ferdeele: Dät Noude, wät dät Woud oui foar "jee" bruukt, is dät Gestrich fon ju langue d'oïl ("ju oïl-Sproake"), in dät Suude wäd ju langue d'oc boald (oïl un oc betjuude bee "jee").

Oksitoansk wäd as ju groote Sustersproake fon dät Frantsööske betrachted, sien oold Sproakgestrich in dät Suude nimt n Träädendeel ien fon dät Frankriek fon däälich. Ju gnaue Taal Baalere is nit bekoand, man ätter Skätsengen rakt dät 700 000 Ljuude, do der dät noch altied as Uumgongssproake benutsje un muugelk tweelich Millione potentielle Baalere, do der ne passive Kunde fon ju Sproake hääbe of do der mäd Hälpe fon Unnergjucht hiere gruundlääsende Kunde fon dät Oksitoanske so ferbeeterje konnen uum dät as een Ferkiersproake tou bruuken.

Oksitoanien (Oksitoansk: Occitània) is die Deel fon Suud-Frankriek, wier sik ju oksitoanske Sproake, ju langue d'oc of Occitan, uut ju Gallisk-Roomske Variante fon dät Vulgärlatienske äntwikkeld häd. Die Noome "Oksitanien" wäd siet dät 13. Jierhunnert ferwoand. Sowät 15 Millione Ljuude - n Fjoondel fon ju frantsööske Befoulkenge - lieuwet in dät Gestrich un twäinträädel fon him häd moor of minner Kunde fon ju oksitoanske Sproake. Der wäd skätsed, dät moor as two millione Moanskene - foarallen ap dät Lound - Oksitoansk as Uumgongssproake bruuke konnen, wan uk do lääste Muursproakebaalere do der neen Kunde fon dät Frantsööske (ju amtelke Sproake) häiwed hieden, al in do trüütiger Jiere fon dät twintichste Jierhunnert stuurwen sunt. Deeruum dät ju Ferweendenge fon dät Frantsööske uk al ap ju Skoule aptwoangen wuude, leeuwe fuul oolde Ljuude noch altied, dät dät Oksitoanske niks moor is as ne uutoardede lokoale Variante fon ju frantsööske Sproake.

Man dät is düütelk, dät ju oksitoanske Sproake n sälwenständich Lid fon ju romaniske Gruppe fon Sproaken is, wan dät deerfon uk n grooten Antaal fon gjucht ferskeedene Dialekte rakt. Do two grootste Gruppen sunt do Dialekte fon ju Limousin un fon Auvergne in dät Noude un fon Gascogne un Languedoc (n Gestrich wät uk dän Noome fon ju Sproake drächt) in dät Suude.

Ju äddere Geskichte

Do eerste oksitoanske Woude in latienske Geskrifte ferskiene in dät Tiedoaler twiske 700 un 800. Die eerste bekoande Täkst, die der gans ap Oksitoansk skrieuwen is, datiert uut dät Jier 1002.

Twiske 1229 un 1232 ärooberde Jaume I "El Conqueridor" ("Die Äroober") do Oailounde Mallorca un Valence ap do Almohadiske Moslem-Härskere. Kataloansk, wät in judeer Tied noch tou grooten Deel uureenstämde mäd dät middeloalerlike Oksitoanske, ärsätte dät Arabiske as amtelke Sproake.

Ju Blöitetied in dät Middeloaler

Ju Sproake un ju Literatuur fon Oksitanien spielt ne wichtige Rulle in ju middeloarlike Geskichte fon Wääst-Europa. Ju Geskichte fon ju oksitoanske Literatuur fangt oun mäd dän Dichter un Härtsoch Wülm IX fon Aquitanien (1071-1127). Dät Oksitoanske, ju Sproake fon do Trobadore, is ju Sproake in ju do riederlike Ljoowesgeskichten toun eersten Moal in in ju europäiske Literatuurgeskichte foarkuumen dwo. Ju Soage fon Tristan en Isolde is uut Oksitanien uur dät ganse Fäästlound fon Europa fersprat. Fereerenge fon do Wieuwljuude un ne kosmopolitiske Kultuur wuuden ferstäärked unner Ienfloud fon do Kathare, ne gnostiske Bewäägenge, ju n oainen Oard Kristendum äntwikkeld hiede. Ju oksitoanske Kultuur fon Fräiegaid un Toleranz häd domoals fon dät Gestrich dät maast foarskrittelke un blöiende in Europa moaked un sien Bosskup häd sik goud fersprat un eegentelk aal europäiske Hoawe beienflouded.

Die Kjuustoach juun do Kathare

In do gjouelke Kjuustoage fon 1209 bit 1244 sunt Duusende fon Ljuude fermöärend un is ju blöiendste Kultuur in Europa fernichted wuuden. Do Kathare, do der nit ju Goddelkhaid fon Jesus Kristus akseptierje wüülen un do der dän waareldske God fon do hebräiske Skrifte oulienden, sunt fon do ‘kristelke’ Noud-Frantsööske Fierdere un mäd Geneemigenge fon dät Vatikan uutrooded wuuden. Do Oksitanier, do der do Noud-Frantsööske eegentelk altied as Uutloundere betrachteden, bleeuwen in do naiste Jierhunnerte äärgwoanisk juunuur ju Regierenge in Paris. Ju Frantsööske Revolution fon 1789 wuud in dät Gestrich stäärk unnerstutsed, juust as do Toachten fon dän Antiklerikalismus un dän radikoale Sozialismus. Däälich rakt dät wier ne litje Bewäägenge, ju der dät Antoanken un dät Äärwe bie do Ljuude foardert.

Siet do Kjuustoage fersäkt ju Befoulkenge hiere Identität moor of minner truch dän Gebruuk fon ju oaine Sproake tou bewoarjen. So wuud uk in dät trättienste Jierhunnert die Noome Oksitanien foar dit Gestrich ienfierd. Man mäd dät Edikt fon Villers-Cotterêts wuud dät Oksitoanske 1539 tougunsten fon ju Noud-Frantsööske Sproake ouskaffed un ferskeedene Skrieuwere as Michel Eyquem de la Montaigne un Charles Baron de Montesquieu skalteden uume ap ju Sproake fon dät Île de France. Wier do Behöörde un do Geleerde ju Sproake eer as ne uunkorrekte Sproake of Dialekt betrachtje, wuud ju oksitoanske Sproake fon ju Loundbefoulkenge altied bruukt un ärreegede wier Interesse bie do romantiske Ströömengen fon dät 19. Jierhunnert. In wäkke Gebiete, as in n Médoc bie Bordeaux honnelt sik dät däälich uum litje Gruppen, do hiere Dialekt fon ju Sproake pleegje.

Dialekte

Do wichtichste Dialektgruppen fon ju oksitoanske Sproake sunt:

Noud-Oksitoansk (Nòrd-Occitan) mäd Limousinisk (in ju Limousin), Auvergnatisk (in ju Auvergne) un Alpine Dialekte in dän suudelke Deel fon do frantsööske Alpen,
Suud-Oksitoansk (Occitan Meridional) mäd Languedokisk (in ju Languedoc), Provensalisk (in ju Provence) un Nissart in ju Uumgeegend fon Nice (wierbie Nissart oafte uk bie Provensalisk reekend wäd) un
Gascognisk (Gascon) (in ju Gascogne) mäd deerbie Aranesisk in ju spoanske Val d'Aran (Arandoal). Weegen sien ouwiekende sproakkundige Besunnerhaide wäd dät Gascogniske bietiede uk as ne oaine Sproake betrachted. Dät Aranesiske wäd, uumdät dät minner unner frantsöösken Ienfloud stoant (dät Val d'Aran heert tou Katalonien, Spanien), uk oafter sunnerd deerfon behonneld. Aranesisk is een amtelke Toal fon Katalonien.

Wäkke Romaniste meene dät ne äänge Ferwantskup bestoant twiske Oksitoansk un ju Kataloanske Sproake, wierbie do maaste Unnerskeede fon däälich unner Ienfloud fon ju uurhärskjende frantsööske un spoanske Sproake äntsteen weese skällen. Ju Skrieuwwiese fon dät Oksitanske gjucht sik woanelk ätter dät Frantsööske, wier ju spoanske Skrieuwwiese ap dät Kataloanske uurdrain is.

Amtelken Stoatus

Kundreekenge foar dät Oksitoanske, Besiers 2007

Ju oksitoanske Sproake wäd an dän Anfang fon dät 21. Jierhunnert noch aal nit as Amtssproake ferwoand, man dät frantsööske Fiersjokenoal France 3 bjut räägeld Ättergjuchte in Oksitoansk. Suud-Frantsööske Bäidene konnen ju oksitoanske Toal leere in besunnere Bäidenstuune, do sonaamde calandretas.

Moderne Dichtere

Foarallen ju Oarbaid fon dän Dichter Frédéric Mistral (1830-1914) stuud an dän Beginpunkt fon ju näie Blöitetied fon ju oksitoanske Sproake. Touhoope mäd uur Skrieuwere gruundede hie ap n 25. Moai 1854 ju kulturäl-politiske Bewäägenge Félibrige, ju der fersäkt ap Gruund fon ju provensaliske Dialekt ne näie Standardsproake tou skafjen, ju sik uk foar literariske Siele oaint. Mäd Foarloopere as Abbé Joseph Roux {die der ju Skrieuwwiese standardisierde}, Prosper Estieu un Antonin Perbosc wuud Mistral die wichtichste oksitoanske Dichter. Foar dät Gedicht Mirèio, wät hie al 1851 skrieuwen hiede, kreech Mistral in dät Jier 1904 dän Nobelpries foar Literatuur.

Max Rouquette (oksitoansk: Max Roqueta) is n uur grooten oksitoansk-provensoalsken Dichter fon dät 20. Jierhunnert. Sien Wierk uumfoatet ferskeedene Romane, Kuutgeskichten, Gedichte un Tjooterstukke, do hie uk sälwen ätter dät Frantsööske uursätten diede. Max Rouquette stoorf in n Juni 2005 in dät oaler fon 96 Jiere in Montpellier.

Fergliekenge mäd uur romaniske Sproaken

Seeltersk	Latien	Frantsöösk	Italienisk	Spoanisk	Oksitoansk	(Säntroal-)Kataloansk	Portugesisk	Rumänisk
Koai	clavis \| Fjooden Fal clavem	clef/clé	chiave	llave	clau	clau	chave	cheie
Noacht	nox \| Fjooden Fal noctem	nuit	notte	noche	nuèit	nit	noite	noapte
sjunge	cantare	chanter	cantare	cantar	cantar	cantar	cantar	cânta
Buk	capra	chèvre	capra	cabra	cabra	cabra	cabra	capra
Sproake; Tunge	lingua	langue	lingua	lengua	lenga	llengua	lingua	limba
Plats	platea	place	piazza	plaza	plaça	plaça	praça	piata
Brääch	pons \| Fjooden Fal pontem	pont	ponte	puente	pont	pont	ponte	pod
Säärke	ecclesia	église	chiesa	iglesia	glèisa	església	igreja	biserica
Kroankenhuus	hospitalis	hôpital	ospedale	hospital	espital	hospital	hospital	spital
Sies	caseus \| Vulgärlatien formaticum	fromage	formaggio	queso	formatge	formatge	queijo	cas, brânza

Ferbiendengen

Commons: Oksitoanske Sproake – Mediendoatäie

Wikipedia ap Oksitoansk

Woudebouk Oksitoansk-Düütsk
Okzitanisch im Lexikon der Romanistischen Linguistik (de Gruyter ReferenceGlobal)
Diccionari general Occitan de Cantalausa (einsprachig okzit.)
panOccitan.org – L'Occitan de communication (franz. u. okzit.): u. a. mit Wörterbuch, Kurzinformationen zu Sprache u. Grammatik u. Sprachlektionen
Association Internationale d'Etudes Occitanes (AIEO) – Sektion deutschsprachiger Länder: Mit Forschungsbibliographie und Verzeichnis der Lehrveranstaltungen an deutschsprachigen Universitäten
Ostal d'Occitània de Tolosa The house of occitan associations of Toulouse
La langue du Médoc