Wältext fon Siede Oamde bekiekje

{{Universele ynfoboks stêd
| namme                       = Oamde
| ôfbylding                   = Emden Rathaus 001.jpg
| ôfbyldingsbreedte           = 270px
| ôfbyldingstekst             = Dät [[Räidhuus fon Oamde]].
| ynwennertal                 = 51.616 <small>(2010)<ref>[http://www.lskn.niedersachsen.de/live/live.php?navigation_id=25644&article_id=87705&_psmand=40 LSKN Läichsaksen]</ref></small>
| oerflak                     = 112,33 km&sup2;
| befolkingstichtens          = 460 km&sup2;
| stêdekloft                  = 
| hichte                      = 1 M. buppe N.N.
| lân                         = [[Düütsklound]]
| bestjoerlike ienheid 1      = Buundeslound
| namme bestjoerlike ienheid 1= [[Läichsaksen]]
| bestjoerlike ienheid 2      = 
| namme bestjoerlike ienheid 2= 
| boargemaster                = 
| stêdsyndieling              = 26 Stääddeele
| stifting                    = 
| postkoade                   = 26721, 26723, 26725
| tiidsône                    = [[UTC]] +1
| simmertiid                  = [[UTC]] +2
| koördinaten                 = {{Koördinaten yn tekst|53_21_54_N_7_12_17_E_type:city_zoom:12_region:DE|53° 22' N, 7° 12' A</small>}}
| webside                     = [http://www.emden.de www.emden.de]
}}
[[Bielde:Stadsgracht Emden.jpg|thumb|260px|Stäädsgrääfte]]
[[Bielde:Emden Stadtteile.svg|thumb|260px|Do Stääddeele fon Oamde]]
'''Oamde''' (de. ''Emden'') is ne Stääd in dät [[Düütsklound|düütske]] Buundeslound [[Läichsaksen]], an ju [[Oamse]]-Stroom. Oamde is ju grootste Stääd in ju Region [[Aast-Fräislound]] un ju maast wäästelke Hoawenstääd in Düütsklound. As ''kringfräie Stääd'' heert Oamde nit tou dän [[Loundkring Aurk]]. Ju Stäädferwaltenge häd uk Kringgewalt. Dät Stäädgebiet is uur 112 km² groot un häd bolde 52.000 Ienwoonere.

== Geografie ==
Oamde lait in dät Wääste fon dän Region [[Aast-Fräislound]], in dät düütske Buundeslound [[Läichsaksen]]. Ju Stääd lait uungefeer 25 Km. noudwäästelk fon [[Lier (Stääd)|Lier]], un uk uungefeer 25 Km. suudwäästelk fon [[Auerk]]. Ju Stääd lait is an ju Mundenge fon ju [[Oamse]] in ju [[Noudsee]], suudelk fon ju Stääd lait n [[Dullert]]. Die Hoawen fon Oamde lait 38 Seemeilen fon ju Mundenge fon ju Oamse. Ju Stääd lait juust n bitje buppe Normaalnul. Do hööchste Punkte sunt n Warft (7,5 Meter buppe NN) uut n Middeloaler weerap ju Stääd äntstuude, un n Mulbierich (15 Meter buppe NN).

=== Stääddeele ===
Ju Stääd Oamde häd 26 Stääddeele, man do wäiden nit aal separoat mädnuumen in do Ienwoonerstatistik fon ju Stääd, man wäide toun Deel touhoopefoated. In do fergeene Jiertjaande sunt bie do Kommunoal-/Meentereforme fon 1928, 1945 un 1972 näie Gebiete bie ju Stääd keemen. Foarallen truch ju Meentereform in dät Jier 1972 is dät Stäädsgebiet oarich gratter wuuden.

Täärpe, do truch ''eingemundungen'' bie ju Stääd keemen sunt:
* 1928: Borssum, Hilmarsum
* 1945/46: Larrelt, Uphusen/Marienwehr, Harsweg
* 1972: Wybelsum, Logumer Vorwerk, Twixlum, Petkum, Widdelswehr/Jarßum

Dät Säntrum fon Oamde läit sik so ferdeele: ''Altstadt'', ''Behördenviertel'', ''Bentinkshof'', ''Boltentor'', ''Groß-Faldern'' un ''Klein-Faldern''. Ätter ju Statistik fon ju Stääd Oamde sunt do grootste Stääddeele dät Stäädsäntrum (sowät 8700 Ienwoonere), Barenburg (sowät 7000 Ienwoonere) un Borssum/Hilmarsum (sowät 6100 Ienwoonere).

Die Hoawen fon Oamde lait in ferskeedene Stääddeele: ''Port Arthur/Transvaal'', ''Borssum'', ''(Kolonie) Friesland'' un Stäädsäntrum.

=== Klima ===
Oamde lait in n mäitige Klimazone, wät unner Ienfloud fon ju [[Noudsee]] stound. In n Suumer sunt do Deegestemperatuuren läiger as in dät Binnenlound, in n Winter sunt do Temperatuure maastens haager. Ätter ju Klimaklassifikation fon Köppen lait Oamde in n Gebiet, dät ju Iendeelenge ''Cfb.'' häd.<ref>[http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/ Waareldkoarte mäd aktualisierde Doaten uut ju Köppen-Geiger-Klimaklassifikation]</ref> (Klimazone C: woorm-mäitige Klima, Klimatyp f: fuchtich-mäitige Klima, Unnertyp b: woorme Suumer). Binnen ju mäitige Zone heert Oamde bie dän ''Klimabezirk Niedersächsisches Flachland Nordsee-Küste''. Dät Klima is maritim, maastens is dän Suumer relativ köilich un rakt et relativ fuul Rien, man die Winter is mild un in n Winter faalt nit fuul Snee.

{| class="wikitable" style="font-size:90%;width:100%;border:0px;text-align:center;line-height:120%;"
! style="background: #99CCCC; color: #000080" height="17" | Mound
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Jan
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Feb
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Mee
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Apr
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Moa
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Jun
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Jul
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Aug
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Sep
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Okt
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Nov
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Dez
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Truchsleek Jier
|-
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Temperatuur (°C)
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 1,3
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 1,5
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 4,1
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 7,3
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 11,8
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 14,9
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 16,4
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 16,3
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 13,7
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 10
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 5,6
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 2,6
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | <center>'''8,8'''</center>
|-
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" height="16;" | Rien (mm)
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 67,1
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 45,5
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 62,3
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 48,6
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 60,2
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 70,5
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 82,1
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 72,8
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 66,6
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 72,8
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 83
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | 73,5
| style="background: #FFFFFF; color: black;" | <center>'''805'''</center>
|-
! style="background: #99CCCC; color:#000080;" | Sunne (Uuren)
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 1,32
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 2,57
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 3,61
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 5,36
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 6,77
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 6,6
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 6,26
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 6,35
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 4,73
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 3,09
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 1,9
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | 1,03
| style="background: #FFFFFF; color:#000000;" | <center>'''4,1'''</center>
|-
|}

== Geskichte ==
[[Bielde:Emden1575.jpg|thumb|Oamde uum 1575]]
Dät is nit sicher wanner Oamde äntsteen is, man et rakt Oamde sänt dät oachte Jierhunnert as Hondelstäärp an ju [[Oamse]]. Allere Noomen sunt ''Amuthon, Embda, Emda, Embden''. In dät Middeloaler waas Oamde Deel fon dät Emsigerlound (Oamselound). In dät 14. un 15. Jierhunnert häd Oamde fuul Konflikte häiwed mäd de machtige [[Hanse]], deer fon Oamde un uur Täärpe in Aast-Fräislound häär do Seeroowere uum [[Klaus Störtebeker]] stöänd wuuden. Truch disse Konflikte is Oamde moormoals fon Hanseatiske Krafte (ap maaste Hamburger) besät wuuden. 1433 wuude ju Stääd, mäd Stöän fon ju Hanse, äroberd truch ju Hööftmonfamilie Cirksena. Do Hamburger looken in 1447 foar dät lääste Moal uut ju Stääd uut. Käiser Maximilian I roate ju Stääd 1495 Stäädgjucht un Woapen, dät "Engelke up de Muer". 

In dät 16. Jierhunnert wuude ju Stääd un dän Hoawen fon Oamde gratter. Dät koom truch do oamder Koopljuude un Reeder, man in dät twäide Hoolichdeel fon dät 16. Jierhunnert koom dät foarallen truch ne politiske Äntwikkelenge: die Uunouhongelkaidstried fon Niederlounder juun do Spanier in n [[Tachentichjierige Kriech]]. Fon do Spanier ferdrieuwen un ferfoulgte Niederlounder, foareerst do Patrizier, Koopljuuder, Reeder un Houndwierker, keemen ätter Oamde wai - ju neutroale Hoawenstääd tichtebie do Niederlounde. Truch do näie Hondelsferbiendengen mäd do Niederlounder, kuude Oamde gratter wäide un wuude so een fon do wichtichste Hoawensteeden in Noud-Europa. Tougliek äntwikkelde Oamde sik truch do Wierke fon Johannes á Lascos un uur [[Reformation|reformierte]] Theologen tou een wichtige [[Kalvinismus|kalvanistiske]] Stääd. Bie ju Oamder Revolution wuude Groaf Edzard II. ätter ju Noaberstääd [[Aurk]] ferdrieuwen. Die Gjuchtsgeleerde [[Johannes Althusius]] stäärkede ju Staalenge fon Oamde juun uur Groafen un Stääde. Mäd do Niederlounde as Skutsstoat waas Oamde bolde ne oaine fräie Stäädstoat. Ätter dän Ferljus fon ju Aast-Fräiske Fräiegaid in 1744, ferloos ju Stääd hiere Fräiegaid unner Prüüske Behöörden. 

An dän Begin fon dät 19. Jierhunnert heerde Oamde tou do Niederlounde (1806-1813). Deerätter heerde dät bit tou 1815 bie Prüüsen, wierätter ju Stääd bit tou 1866 tou dät Köönichriek [[Hannover]] heerde. Ätter 1866 waas Oamde wier Prüüsk un koom so leeter tou dän düütske Stoat. In dät Jier [[1944]] is Oamde foar 80% stukken bombardierd wuuden. Man ätter ju [[Twäide Waareldkriech]] geen dät gau beeter. Dät [[Wirtskupswunner]] waas uk in Oamde. In do 50er un 60 Jiere sunt deer fuul näie Skiepe baud wuuden, man ju Stääd häd mäd dät [[Volkswagenwerk Emden]] in 1964 dän grootste Ärfoulch häiwed.

== Ienwoonere ==
Ienwooner-Äntwikkelenge fon ju Stääd Oamde:

<timeline>
ImageSize = width:700 height:225
PlotArea = width:650 height:200 left:33 bottom:18
AlignBars = justify

Colors =
 id:canvas value:rgb(0.98,0.98,0.98)
 id:grid1 value:rgb(0.8,0.8,0.8)
 id:grid2 value:gray(0.8)
 id:bars value:rgb(0.75,0.75,0.75)
 id:text value:rgb(0.5,0.5,0.5)

BackgroundColors = canvas:canvas

DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:55
TimeAxis = orientation:vertical
ScaleMajor = unit:year increment:5 start:0 gridcolor:grid1

plotData=
 color:g width:28 mark:(line,white) align:center fontsize:S color:bars
 bar:1600 from:start till:15 text:15.000
 bar:1744 from:start till:7 text:7.000
 bar:1821 from:start till:13 text:12.949
 bar:1880 from:start till:13 text:13.400
 bar:1939 from:start till:38 text:37.681
 bar:1946 from:start till:31 text:31.413
 bar:1950 from:start till:37 text:37.243
 bar:1961 from:start till:46 text:45.669
 bar:1970 from:start till:49 text:48.525
 bar:1980 from:start till:51 text:51.186
 bar:1990 from:start till:51 text:50.735
 bar:2000 from:start till:51 text:50.963
 bar:2010 from:start till:52 text:51.616

TextData =
 pos:(50,200) fontsize:L textcolor:text text:Ienwooner-Äntwikkelenge fon ju Stääd Oamde
</timeline>

Do Taale foar 1600 un 1744 sunt Skatsengen. Do Ienwoonertaale bit tou 1970 sunt uut dät Bestand fon n [[Ostfriesische Landschaft|Ostfriesischen Landschaft]]<ref>Ostfriesische Landschaft: ''[http://www.ostfriesischelandschaft.de/fileadmin/user_upload/BIBLIOTHEK/HOO/HOO_Emden.pdf Emden] (PDF; 1,8&nbsp;MB)'', aufgerufen am 31. Juli 2012</ref>. Do Taale siet 1975 sunt do amtelke Ienwoonertaale un beluuke sik ap do ''Hauptwohnsitze''.

== Infrastruktuur ==
[[Bielde:Nordseewerke2.jpg|thumb|260px|do ''Nordseewerke'']]
=== Ferkier ===
Oamde häd Two Autoboanen, dät sunt ju [[Buundesautoboane 31]] un ju [[Buundessträite 210]]. Ju Stääd häd twäin Boanhoawe, dän [[Oamder Haudboanhoaf]] un [[Boanhoaf Oamder Buutenhoawen]]. Uur dät Woater häd Oamde ne Foarferbiendenge ätter [[Borkum]]. In Oamde rakt et ieuwenske do maaste groote Sträiten uk Räädweege.

Die [[ÖPNV]] (eepentelke Persoone-Nai-Ferkier) in Oamde wäd mäd Omnibusse sicherstoald. Ieuwenske do Stäädbuslinien fon dän [[Stäädferkier Oamde GmbH]](SVE), ne Dochterfirma fon do Stäädwäärke Oamde un deermäd läästelk ju Stääd sälwen, rakt et uk Ferbiendengen ätter dät Uumlound, do fon Regionalbusse fon ju Düütske-Boan-Dochter [[Weser-Ems-Bus GmbH]] betjoond wäide.

=== Sport ===
Oamde häd mäd [[BSV Kickers Emden]] ne Foutbalmonskup ju der sänt 2005 in ju ''Regionalliga Nord'' foutbaalt: dät is ju trääde Liga. Dät Stadion hat dät Embdena-Stadion.

=== Medien ===
In Oamde rakt et two regionale Tsaitengen: ju [[Emder Zeitung]] un ne regionale Uutgoawe fon ju [[Ostfriesen-Zeitung]]. In ju Stääd rakt et ju Haudredaktion fon dät Regionoalradio [[Radio Ostfriesland]].

== Politik ==
Die Räid fon ju Stääd häd 42 Sitte. So sunt do Sitte ferdeeld:

* [[Sozialdemokratiske Paatäi Düütsklounds|SPD]] 22 Sitte
* [[Christelk Demokratiske Union Düütsklounds|CDU]] 9 Sitte
* [[Bündnis 90/Do Gräine]] 6 Sitte
* [[Fräie Demokratiske Paatäi|FDP]] 4 Sitte
* [[Linkspaatäi|do Linke]] 1 Sitte

Do Partnerstääde fon Oamde sunt:
* [[Bielde:flag of Norway.svg|20px]] [[Haugesund]], [[Norwegen]] (siet 2009)
* [[Bielde:flag of Russia.svg|20px]] [[Archangelsk]], [[Ruslound]] (siet 1989)

== Groote Suune un Dochtere fon Oamde ==
* [[Henri Nannen]]
* [[Wolfgang Petersen]]
* [[Otto Waalkes]]
* [[Jacob Emden]]
* [[Ferydoon Zandi]]

== Ferbiendengen ätter buuten ==
* [http://www.emden.de Website fon ju Meente]
* [https://web.archive.org/web/20040618161624/http://www.emden.net/portal/html/extern/cam/cam_nojava.html Webcam gjucht ap dät (oolde) Räidhuus fon Oamde]
* [https://web.archive.org/web/20120106211702/http://www.genealogie-forum.de/ostfrld/kirchen/regionen/stadt_emden.htm Oamde ap Genealogie-Forum]

{{Commons Boolke|Emden (Lower Saxony)|Oamde}}

{{Wälle|Angoawe=
<references/>
}}

{{Läichsaksen}}
{{Bauwierk}}

[[Kategorie:Oamde| ]]