Näi Tästamänt

	Näie Testamänt
	Begin fon dän Röömer-Bräif; in ju Schöffer-Fust-Bibel fon 1462
Skrieuwer	Ferskeedene
Sproake	Griechisk
Genre	Religion
Skreeuwen	± 1. un 2. Jierhunnert
	Uursättenge ap Seelterfräisk
Tittel ap Seeltersk	Dät Näie Tästamänt un do Psoolme
Publikasjoon	2000, Ooldenbuurich
Ferlaach	Bis-Verlag
Uursätter	Marron Fort
ISBN Uurs.	978-3-8142-0692-9

Dät Näie Testamänt is ne Sammelenge fon 27 Skrifte fon dät Uurkristendom in ju griechiske Sproake, do dät twäide Deel fon ju Biebel bildje. Deeroun is dät Lieuwend fon Jesus Kristus beskreeuwen un oankelde wichtige Geböärnisse uut dät eerste Jierhunnert fon’t Kristendom. Foar do Kristene sunt do Skrifte fon dät Oolde un Näie Testamänt hillich.

Do Skrifte fon dät Näie Testamänt läite sik ferdeele in fjauer Deele:

do fjauer Evangelien uur dät Lieuwend, ju Leere, Dood un Wierapstoundenge fon Jesus;
do Däide (Geskichten) fon do Apostele in ju fröie Säärke;
do Paulusbräive, Pastoralbräive un Kathoolske bräive, do touhoope do eenuntwintich Bräive an do kristelke Meenten un Mee-Oarbaidere bildje;
ju Apokalypse, ju Epenberenge fon dän Johannes.

Skrifte un Kanonisierenge

In dät eerste Jierhunnert weren do oankelde Skrifte fon dät Näie Testamänt uunouhongelk fonnunner in Uumloop. Do 27 Skrifte wuden in ju twäide Hälfte fon dät eerste Jierhunnert un ju eerste Hälfte fon dät twäide Jierhunnert skreeuwen. Do Skrifte wuden fon ferskedene Autoren skreeuwen. In dät Jier 367 ätter Kristus skreeuw Athanasius fon Alexandria sin 39. Paaskebräif. Deeroun wuden foar't eerste moal juust do 27 Skrifte fon him as kanonisk beteekent, do wie däälich in uus Näi Testament hääbe. Unnerskeede twiske do Konfessionen rakt dät bloot in ju Riegenfoulge, man nit in do Ienhoolde fon't Näie Testament.

Apbau

Do Evangelien

Dät Näie Testamänt begint mäd do fjauer kanoniske Evangelien ätter Matthäus, Markus, Lukas un Johannes.

"Evangelium" is ju an dät latienske anpaasede Foarm fon dät griechiske Woud "εὐαγγέλιον" (euangélion), dät sofuul betjudt as "goude Ättergjucht" / "froaie Boskup". Do Evangelien wollen in düssen Sin ju Boskup fon Jesus Kristus ferkändigje, die in ju Waareld koom un Free twiske God un do Moanskene moakede. Do Evangelien hääbe deeruum aal een biographiske Foarm, wierbie aan besunneren Fokus ap dät Lieden, Stierwen un ju Apärstoundenge fon Jesus in Jerusalem lait.

Me fermouded, dät do Evangelien in ju Foarm, ju uus foarlait, leeter ferskienen sunt as do Paulusbräiwe. Dät ooldste ärheeldene Breekstuk fon aan Evangelien-Text is die Papyrus 52 ( ${\mathfrak {P}}$ ⁵²), een Stuk fon't Johannes-Evangelium, dät in Ägypten fuunen wuuden is. Dät wäd ätter ju Hondskrift uum dät Jier 125 doatierd un lait nit fier fon ju fermoudede uurspröängelke Ferfoatengstied uum dät Jier 90.

Do tjo Evangielen fon Matthäus, Markus un Lukas sunt do synoptiske Evangelien of Synoptikere. Jo wäide so beteekend, uumdät dät twiske düsse tjo fuul moor Uureenstämmengen rakt as mäd Johannes: Uurs as dät Evangelium ätter Johannes, uumfoatje do synoptiske Evangelien foar een groot Deel dosälge Geskichten. Oafte uk noch mäd dänsälgen Apbau un dosälge Woude. Dän Uutdruk "synoptisk" kumt fon griechisk "συνοπτικός" ("synoptikós") uut ju griechiske Sproake un betjudt, dät jo touhoope bekieked wäide konnene. Dät lat tou ju Theorie, dät do Ferfoatere foneenuur ouskrieuwen hääbe (Bruukengs-Hypothese), wierfon al Augustinus fon Hippo (354 - 430) een Variante fertreeden häd, ju dät Matthäus-Evangelium foar dät ooldste heelt. Ju däälich ap't maaste fertreedene Foatenge fon ju Bruukengs-Hypothese is ju Two-Wällen-Hypothese ätter Cristian Hermann Weisse fon 1838. Deerätter is dät Markus-Evangelium dät ooldste un wuude as Wälle foar dät Matthäus- un dät Lukas-Evangelium bruukt, man ieuwenske dät Markus-Evangelium roate dät noch een twäide Wälle, ju nit ärheeldene sonaamde "Logien-Wälle" (Q). Düsse Logien-Wälle lät sik ärsluute uut do Ienhoolde, do bie Lukas un Matthäus uurlääwerd sunt, man nit bie Markus.

Do Däide fon do Apostele (Apostelgeskichte)

Do Däide fon do Apostele / ju Apostelgeskichte foulget ju Chronologie fon do Evangelien un beskrift ju Heemelfoart fon Jesus Kristus, do eerste Jiere fon ju kristelke Meenskup in Jerusalem (Jerusalemer Uur-Meente) un dät Lieuwend fon do eerste Kristen. In dät twäide Deel stounde do Missionsraisen fon Paulus, die sik (wan uk naan fon do tweelich Apostele) as Apostel saach, uumdät him Jesus ferskienen waas (Damaskus-Belieuwnis, Apg 9).

Ju Apostelgeskichte stommet eepenbeer fon dänsälgen Skrieuwer as dät Lukas-Evangelium, deeruum wäide do bee uk touhoopefoatjend as "lukoansk Dubbelwierk" beteekend. Dät sjucht me an ju Ienleedenge, ju sik juust as bie't Lukas-Evangelium oun dän Adressoat Theophilus gjucht. Deerbie wäd ju Apostelgeskichte uutdrukkelk as Foutsättenge fon't Lukas-Evangelium beteekend.

Do Bräiwe

Do Paulusbräiwe

In dät Näie Testament rakt dät een ganse Riege Bräiwe, do Paulus as Autor of as aan fon moorere Autoren ounreeke (touhoopefoatjend "Corpus Paulinum" naamd).

Sänt Midde fon dät 19. Jierhunnerd gunge do maaste Foarskere deerfon uut, dät bloot soogen fon düsse Bräiwe wuddelk fon Paulus skrieuwen sunt. Düsse Bräiwe wäide deeruum as "protopauliniske Bräiwe" beteekend:

Buute düsse soogen Bräiwe wuuden noch moor Bräiwe uutdrukkelk in dän Noome fon Paulus ferfoated, näämelk:

Wät düsse säks Bräiwe oungungt, wäd fon aan grooten Deel fon do Foarskere uut ferskeedene Gruunde betwieuweld, dät do wuddelk, as jo kweede, fon Paulus skrieuwen wuuden sunt. Deeruum wäide jo as "deuteropauliniske Bräiwe" beteekend. Ätter düsse Theorie heere do säks Bräiwe also tou een wied ferspradt Phänomen in ju Antike, ju "Pseudepigraphie", dät me sik also aan bekoanden Noome uutleendt häd, in dän sien Traditsjoon me sik staale wol, uk wan me nit wuddelk ju Person is. Man dät rakt uk Foarskere, do bloot aan Deel fon düsse Bräiwe foar pseudepigraphisk hoolde un wäkke, do ju deuteropauliniske Theorie goarnt fertreede.

Die Bräif an do Hebräer

Die Bräif an do Hebräer is monken do Bräiwe fon dät Näie Testamänt een Besunnerhaid. Die Skrieuwer is uunbekoand. In ju säärkelke Traditsjoon wuude die Bräif oafter Paulus touskrieuwen, uk wan deer naargends wät fon Paulus as Ferfoater oane stoant. Ju Fermoudenge, dät hie fon Paulus waas, koom deerfon, dät in dät Eende fon dän Bräif fon Timotheus boald wäd - aan Meeoarbaider fon Paulus. Die Ferfoater skrift, dät Timotheus wier fräi is un hie mäd him bolde ätter do Adressoaten waikuume wüül. Al Origenes (185 bit sowät 254) hiede stäärke Twieuwel oun Paulus as Ferfoater. Ju moderne Biebelwietenskup meent uk, dät hie dät nit waas. Die Skrieuwer is anonym, man dät betjudt nit dät dissen Bräif moor of minner wichtich weese skuul. Uumdät die Bräif an do Hebräer as Paulusbräif blouked wuude, is hie in do oolde Hondskrifte fon dän Corpus Paulinum integriert.

Do Kathoolske Bräiwe

Do sonaamde 'kathoolske Bräiwe' sunt nit an an aan bepeelde Persoon of Meente skreeuwen, man an ferskeedene Kristen of an ju Kristenhaid in’t algemeen. Dät Woud "kathoolsk" häd neen Beluukenge tou ju roomsk-kathoolske Säärke, man tou dät griechiske Woud "καθολικός" ("katholikós"), wät "algemeen, uumfoatjend" betjudt. Do kathoolske Bräiwe naame Petrus, Johannes, Jakobus un Judas as do Skrieuwere fon disse Bräiwe. Do maaste Theologen toanke nit dät disse Informationen uur do Skrieuwere gjucht is.

Ju Epenberenge fon dän Johannes

In Ju Epenberenge fon dänt Johannes stounde do Visionen fon dän Skrieuwer in Bräifform. Dät is uk dät lääste Bouk in dät Näie Testamänt. Et is dät eensige prophetiske Bouk fon dät Näite Testamänt un touglieks een Traast- un Hoopskrift foar do in dät Roomske Riek unnerdrukte Kristen.

Fräiske Uursättengen fon dät Näie Testamänt

Aal in do ooldfräiske Gjuchtstäksten wuuden bepeelde Biebeltäkste so as Dät Uusfoar (Matthäus 6:9-13) moormoals uursät. 1870 wuude "Dat Nii Testament en di Psalme" in ju noudfräiske Sproake fon Sylt uursät. 1933 waas ju wäästfräiske Uursättenge kloor. In do litjere wäästfräiske Dialekte so as dät Skiermönkoogisk un dät (uutstuurwen) Molkwardersk sunt Deele uursät. In dät noudfräiske Dialekt Mooringer wuuden do Evangelien fon Matthäus un Markus uursät. 1997 besluute Marron Fort dät ganse Näie Testamänt in ju seelterfräiske Sproake uur tou sätten. In dät Jier 2000 waas ju seelter Uursättenge fon dät Näie Testamänt kloor.

Wällen un fäärefierende Literatuur

Bibel-Uutjääfte ap Seeltersk

Ju seelter Uursättenge fon dät Näie Testamänt: Dät Näie Tästamänt un do Psoolme in ju aasterlauwersfräiske Uurtoal fon dät Seelterlound, Fräislound, Butjoarlound, Aastfräislound un do Groninger Umelounde

Sekundäär-Literatuur

Klaus-Michael Bull: Bibelkunde des Neuen Testaments. Die kanonischen Schriften und die Apostolischen Väter. Überblicke - Themakapitel - Glossar. 8., veränderte Auflage, Göttingen 2019
David C. Bienert: Bibelkunde des Neuen Testaments. 2., aktualisierte Auflage, Gütersloh 2018