Bagdad

Uut Wikipedia
Bagdad
Bielde:Baghdad collage.png
Statistieke
Ienwoonertaal 5.505.003 (2012)[1]
Fläche 204,2 km²
Höchte 34-40 m. buppe N.N.
Politik
Lound Irak
Provinz (Gouvernement) Bagdad
Uur
Stiftenge 762 f.Kr.
Postleittaal 10001 - 10090
Tiedzone UTC +3

Bagdad is ju Haudstääd fon Irak. Ju Stääd lait an dän Tigris.

Geskichte[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Bagdad unner do Kalifen[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Bagdad wurde am 30. Juli 762[2] as Madīnat as-Salām („Stääd fon dän Free“) fon dän Abasside al-Mansur gruunded un skuul ju näie Haudstääd fon dät Kalifoat weese.

Ju Stääd wuude oun een goadelke Steede gruunded, wier sik fuul Honnels-Sträiten kjuuseden, buppedät liech ju oun't fruchtbeere Ouger fon dän Tigris, wier me goud Buuräi bedrieuwe kuude. As al-Mansur sin Suun al-Mahdi in't Jier 775 dän Troon uurnoom, hiede Bagdad al een Flakte fon 15 Quadroatkilomeetere. Dät waas een Säntrum fon Wietenskuppe un Kunste, ju junge Stääd hiede al hiere Blöitetied.

Twisketiedelk ferlaide die Kalif ju Haudstääd ätter Samarra (808 - 819 un 836 - 893), uum sien Troppen fon ju Befoulkenge wäch tou hoolden. Man uk as do arabiske Kalifen oun waareldske Moacht ferlädden hieden un tou eerste do ju iroanske Buyiden-Dynastie (945-1055) un leeter do oghusike Türken fon dän Stom fon do Seldschuken (1055-1135) uur dät islamiske Kalifoat häärskeden, bleeuw Bagdad een fon do wichtichste Stääde in ju islamiske Waareld, bit ju in 1258 fon do Mongolen unner Hülegü ätter kuute Beleegerenge iennuumen wuude. Do Mongolen hääbe in dän Februoar 1258 dän läästen Kalif al-Musta'sim bi-'llah waigjucht. Buppedät moakeden jo ätter Begjuchte fon Oogentjuugen een Bloudboad in ju Stääd; deer wäd fon een Pyramide uut Doodenkoppe fertäld.

Man fuul läpper foar ju Stääd waas, dät bie düsse Iennoame fon Mesopotamien un Bagdad do ferdäägenjende Mameluken juust so as do Mongolen do kluftige Bewoaterengs-Systeeme fon dät Lound fernäild wuuden. Dät wuude deertruch noch läpper, dät ju ienheemske Befoulkenge ferdrieuwen wuude, wiertruch dät Wieten uur ju Instoundsättenge un dän Bedrieuw fon do Systeeme ferlädden geen. In Mesopotamien begon een Tied Desertifikation (Wöistenbieldenge). Bagdad, toufoarne ju twäidgrootste Stääd fon ju Waareld, fersakkede mäd heel Mesopotamien in ju Betjuudengsloosegaid.

Bagdad unner do Persere un Osmoanen[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Sänt dät 16. Jierhunnert roate dät uum ju Stääd Stried twiske persiske un turske Häärskere. In 1508 koom Bagdad unner persiske Heerskup, in 1534 wuude ju Deel fon dät Osmaniske Riek. In 1623 ärooberden persiske Troppen ju Stääd tourääch, in 1638 wuude ju wier fon osmaniske Troppen iennuumen. In't Jier 1652 hiede ju Stääd bloot noch 15000 Ienwoonere. Bagdad bleeuw unner osmaniske Heerskup un wuude Haudstääd fon ju Provinz Bagdad, een fon tjo Provinzen, wier leeter die Irak uut wuude.

Ätterdät sik al in't 17. Jierhunnert Paschas in Basra un Bagdad fon do Osmoanen tiedwiese uunouhongich moaked hieden, begruundede Hasan Pascha, die in 1704 fon do Osmoanen as Stäädhoolder iensät wuude, ju Moacht fon do Mamelucken in Bagdad. Do Paschas fon Bagdad roakeden in ju Foulgetied fiergungende Autonomie, man jo moasten fääre ju Bupperhoohaid fon do Osmoanen oachtje. Unner Ahmad Pascha (1723-1747) wuude in 1733 aan Oungriep fon do Persere unner Nadir Schah ouweerd. Ätter dän Dood fon Ahmad Pascha fersoachten do Osmoanen wier ju Kontrolle uur Bagdad tou roakjen, man jo moasten in 1749 Sulaiman Pascha (1749-1762) as Stäädhoolder ounärkanne. Unner him wuude ju Provinz Basra mäd Bagdad fereeniged.

Unner Büyük Süleyman Pascha (1780–1802) roakede ju Dynastie hieren Hööchtepunkt, as dät Lound Free hiede un masse baud wäide kuude. Uk kuude in 1801 aan Oungriep fon do Wahhabiten ap dän Irak ouweerd wäide, uk wan do Wahhabiten do schiitiske Hillichduume Nadschaf un Kerbala fernäile kuuden. In 1831 wuude Bagdad fon osmaniske Troppen besät un wier ju Säntroalferwaltenge unnerstoald, ätterdät een Päst-Epidemie ju Heerskup fon ju Dynastie swäkked hiede. In Bagdad hieden fon 80.000 Ienwoonere bloot 27.000 Moanskene uurlieuwed.

In 1864 foulgede ju Gruundenge fon ju eerste Skoule fon ju Alliance Israélite Universelle, ju sik foarnoom, monken ju juudske Gloowens-Meenskup modern Wieten uuttouspreeden. Ju osmaniske Ferfoatenge fon 1876 proklamierde dän Islam foar ju Stoats-Religion, man roate ju juudske un kristelke Befoulkenge glieke politiske Gjuchte un moakede him dän Tougong tou eepentelke Boantjene muugelk. Tou düsse Tied waas Bagdad een kosmopolitiske un multinasjonoale Stääd. Monken do Muslime wieren do Schiiten un Sunniten tou sowät glieke Deele toalriek fertreeden, buppedät roate dät masse Juuden (sowät 1300 Familien mäd tjo Synagogen), Christen (Armeniere, Jakobiten, Nestorioanere, Griechen, sowät 300 Familien). Persere un Indere wieren uk stäärk fertreeden. Ap dän 2. Juni 1914 kreech ju Stääd mäd ju Eepenenge fon dän Deel-Ousnit Sumike-Bagdad Ounsluut oun ju Bagdad-Boan.

In ju britiske Kolonioaltied[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Wilst dän Eersten Waareldkriech marskierden britiske Troppen ien un besätten ap dän 11. Meerte 1917 ju Stääd Bagdad, sunner dät sik ju osmoanske Armee deer baldoarich juunsätte. Do Briten wieren nu ju Kolonioal-Moacht in dän Irak. Ätterdät dät in 1920 aan Irakisken Apstound roat hiede, die bolde deelsloain wuude, gruundeden do Briten ap dän 23. August 1921 dät Köönichriek Irak, dät noch unner hiere Kontrolle stuude. Eerste ap dän 3. Oktober 1932 wuude dät britiske Mandoat wächnuumen un die Irak wuude formell uunouhongich. Daach seekerden sik do Briten een wirtskuppelke Sunnerstaalenge un beheelten politisken Ienfloud.

In dän uunouhongigen Irak[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

Die Wierstound in ju irakiske Befoulkenge juun ju stäärke Rulle fon do Briten waas groot. Mäd Stöän fon Nazi-Düütsklound moakeden Offisiere aan Militärputsch juun ju probritiske Regierenge. Näien Ministerpräsident wuude Raschid Ali al-Gailani, die een "Regierenge fon ju Nasjonoale Ferdäägenge" apgjuchte. Grootbritannien soande Troppen uut Transjordanien un Britisk-Indien, do ap dän 2. Moai 1941 in Basra oun Lound geenen. Uk wan do irakiske Eenhaide sogoar do Staudomme fon dän Euphrat sprängden, kuuden jo dän britisken Foarmarsk nit aphoolde. Ap dän 29. Moai 1941 roakteden britiske Troppen ätter sweere Kampe mäd ju irakiske Armee ju Baalengsruumte fon Bagdad, ju Regierenge Gailani fluchtede deerätter in dän Iran.

Ap dän 1. un 2. Juni 1941 briek een Wooge fon Pogrome juun do juudske Ienwoonere fon Bagdad uut.[3] In do twäin Deege stoorwen in Bagdad 179 Moanskene mäd juudsken Gloowe, fuul Huuse un Winkele in't juudske Kwattier wuuden fernäild. Do britiske Eenhaide bleeuwen in Buute-Besierke un dieden niks.[4][5]. In 1951 un 1952 ferlieten bienaist aal do Bagdader Juuden uur een Luchtbrääch dän Irak un geenen ätter Israel wai.

Uumdät maase näie Ljuude, foaraaln uut dät schiitiske Suude, ätter ju Haudstääd wai koomen, groide ju Ienwoonertoal fon sowät 145.000 in't Jier 1900 ap 490.000 in't Jier 1957. Dät duurde, bit nouch Woonruumte foar do näie baud wuuden waas.

In 1972 wuuden do Unnerniemen in dän Oulje-Sektor stoatelk, in 1973 groide die Ouljepries. Fon do oun wieren do irakiske Oulje-Iennoamen baldoarich. Tou düsse Tied äntstuude een moderne Infrastruktuur mäd Kanalisatsjoon, Woaterleedengen un Autoboanen. Fuul Jäild floot uk in sälskups-politiske Mäitnoamen, biespilswiese uum foar Suundegaid un Bieldenge tou suurgjen.

Do Oulje-Iennoamen wuuden uk bruukt, uum ju Industrie, dän Transport, ju Kommunikatsjoon un uur Berieke so as Ferhoalenge, Tourismus, Honnel un aal do uur Wirtskups-Sektore Stöän tou reeken. Wilst düsse Tied groide ju Befoulkenge fääre. Dän grootsten Deel fon do näie Ienwoonere moakeden schiitiske Arabere uut. Jo looken maast in Buutenkwattiere fon Bagdad, wier in äiländige Ferhooldnisse huuseden.

In do bee Gulfkriege (Eersten Gulfkriech: 1980 bit 1988; Twäiden Gulfkriech: 1990 bit 1991) wuude in Bagdad foaraaln masse Infrastruktuur fernäilt. Dät geen juun militäriske juust so as zivile Infrastruktuur: Truch ju Fernäilenge fon Kloor-Ounloagen biespilswiese floot masse keetich Woater in dän Tigris, uut dän ju Befoulkenge dät Drinkwoater kreech. Deertruch roate dät Epidemien. Uk ju Stroom-Produktsjoon waas ätter dän Kriech foar't eerste bloot fjauer Prozent fon toufoarne. Toumaast hääbe do aliierde Troppen dät fermidt, Zivilisten direkt ountougriepen. Man deer roate dät uk Juunbiespiele, tou'n Biespil wuuden ap dän 13. Februoar 1991 moor as tjohunnerd Zivilisten truch Bumben dooded, do in aan Bunker sieten.

Ap dän 20. Meerte 2003 begon mäd US-amerikoanske Bumbardierengen in Bagdad die Irak-Kriech. Boudem-Troppen koomen wät leeter bietou. Ap dän 3. April 2003 begon ju Slacht uum Bagdad, ap dän 4. April wuude die Lufthoawen fon ju Stääd iennuumen, ap dän 5. April marskierden Amerikoanere in ju Stääd-Midde ien.

Ätterdät die Kriech ap dän 1. Moai 2003 fon do Amerikoanere foar wunnen ferkloord wuuden waas, waas dät Lound bit 2009 amerikoansk besät. Man dät roate noch masse Terror-Ounsleeke.

In dän Juni 2014 waas Bagdad kuut deerfoar, in ju Hounde fon dän sonaamden Islamisken Stoat tou faalen. Man ju Terror-Miliz kuude ouweerd wäide.

Wällen[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]

  • Düssen Artikkel stöänt sik foar groote Deele ap ju düütsksproakige Wikipedia.
  • besunnere Wällen:
  • World Gazetteer: Ienwoonertaal fon ju Stääd
  • M. J. L. Young, John Derek Latham, Robert Bertram Serjeant (Herausgeber): Religion, learning, and science in the ʻAbbasid period, S. 293, ISBN 0-521-32763-6
  • Zvi Yehuda Shmuel Moreh (ed.): Al-Farhud. The 1941 Pogrom in Iraq. Jerusalem 2010.
  • UNHCR: (PDF; 108 kB)
  • Hagalil.com: Irakiske Juuden: Bie uus in Bagdad