Wältext fon Siede Noudfräisk bekiekje

{{Infobox Sproake
| baaldin              = [[Noudfräislound|Region Noudfräislound]] 
| baalere              = 8.000 bit 10.000
| sproakfamilie        = 
[[Indogermaniske Sproaken]]
* [[Germaniske Sproaken]]
** Wäästgermaniske Sproaken
*** [[Anglofräisk|Noudwäästgermanisk]]
**** [[Fräiske Sproake]]n
***** '''Noudfräisk'''
| alfabet              = [[Latiensk Alphabet]]
| offiziel             = [[Kring Nordfriesland]] un [[Hälgelound]] in [[Släswiek-Holstein]]
| minnerhaidssproake   = 
| sproakorganisation   =
| 639-1                =
| 639-2                = frr
| 639-3                = frr
| bielde               = Frisian languages in Europe.png
| unnerskriftbielde    = Dät fräiske Sproakgebiet in Europa. Dät noudfräiske Sproakgebiet is in dät Noudaasten mäd blau markierd. 
| bieldebratte         = 280px
}}
'''Noudfräisk''' (''nordfriisk'', ''Nuurđfriisk'', ''nuurdfresk'', ''Noorfriisk'', ''nordfreesk'', ''nordfrasch'', ''nordfräisch'', ''noordfreesch'') wäd boald fon sowät 8.000 bit 10.000 Ljuude ap dät noudelke Fäästlound fon dän [[Kring Noudfräislound]] ap ju Wäästkuste un fon [[Släswiek-Holstein]], ap do Ailounde [[Föhr]], [[Amrum]], [[Sylt]] un do [[Hallige]], as uk ap dät [[Hälgelound]]. Dät Noudfräiske is een fon do tjo [[Fräiske Sproake|fräiske Sproaken]] un heert tou ju [[anglofräisk]]e Sproakfamilie. Däälich rakt et noch njuugen Dialekte, do touhoope ju noudfräiske Sproake bildje.

== Klassifikation ==
Uut dät [[Ooldfräisk]]e hääbe sik dät [[Wäästfräisk]]e, dät [[Seelterfräisk]]e un dät Noudfräiske äntwikkeld. Do bildeden touhoope ju fräiske Sproakgruppe. Ju Äntwikkelenge geen foar älke fräiske Sproake uurs, un so sunt uutnunner woaksen. Die naiste Früünd tou do fräiske Sproaken is ju ängelske Sproake. Ju ängelske Sproake un do fräiske Sproaken heere tou ju Ängelsk-Fräiske Sproakfamilie, [[Anglofräisk]] of ju noudseegermoanske Sproakfamilie. Dät Anglofräiske wäd uk wäil Noudwäästgermanisk naamd, un bildet ne Unnersproakgruppe binnen do Germaniske Sproaken. Monges wäd dät [[Platdüütsk]] uk tou ju noudseegermoanske Sproakfamilie reekend, man ju Sproake häd fuul noudseegermoanske Määrkmoale ferlädden.

== Skichte==
Do noudfräiske Ailounde wuuden uum dät Jier 800 besiedelt fon [[Fräisen]], do fon ju suudelke Noudseekuuste keemen. Muugelk waas [[Hälgelound]] in disse Tied, un deerfoar, aal fon Fräisen bewoond. Fon 689 bit tou 785 wuuden do fräiske Gebiete fon kristelke Franken innuumen, un muugelk sunt disse Fräisen deeruum wächleeken, uumdät do ju [[kristendum|kristelke]] Religion nit annieme wüülden. Wät däälich dät Fäästlound fon Noudfräislound is, wuude uum dät Jier 1100 fon Fräisen besiedelt. Wier do Fräisen fon do noudfräiske Ailounde häär kuume is foar Sproakwietenskuppere nit duudelk, uumdät ju fräiske Sproake in disse Tied noch neen duudelke Dialektferskiele hiede. Man me gungt deerfon uut dät do Fräisen fon dät Fäästlound, uut dät Grongerlound un Aast-Fräislound keemen.
{|style="float: right; margin: 10px; border: 1px #CCCCCC solid; background:#F9F9F9"
|-
|align="middle" | [[Bielde:Folkesprogene i Hertugdømmet Slesvig.png|300x220px|Koarte]]
|align="middle" | [[Bielde:SprachlicheVerhältnisseSchleswig.png|300x220px|Koarte]]
|-
|colspan="2" align="middle" | <small>Oolde un modärne Sproakkoarte fon Släswiek uum dät Jier 1840.</small>
|}
In dät Middeloaler wuude Noudfräislound fon trättien ''hiirden'' (Harden) ferwaltet. In do Hiirden kuuden do Fräisen sik sälwen ferwaltje, un die deenske Ienfloud in dät Gebiet waas nit groot, wiertruch do Fräisen täämelk oainständich lieuweden. 1344 wonnen do Dänen ju Sleek bie Langsundtoft juun do Noudfräisen, un do Fräisen ferljoose deertruch hiere uunouhongelke Position in Noudfräislound.

Truch Stoarmfloude in do Jiere [[1362]] un [[1634]] keem n groot Deel fon Noudfräislound unner Woater. Bie ju Stoarmfloud 1362 ferswoont ju groote Hoawenstääd [[Rungholt]], dät domoalige wirtskuppelke un politiske Säntrum fon Noudfräislound,  unner do Woogen fon ju See. Truch ju Uurfloudenge in dät Jier 1634 wuude Stround, dät grootste un riekste Ailound fon Noudfräislound, wächspäild. Stround waas uk ne Hoochbuurich fon ju noudfräiske Toal, un dissen Ousleek fon ju Sproake waas aan grooten Ferlust. Boalde tjo-fjäddel fon ju Befoulkenge - uungefeer säksduusend Moanskene - keem bie ju Uurfloudenge uum't Lieuwen. Do Moanskene, do ju Uurfloudenge fon Stround uurlieuwet hieden, wüülden nit moor weeruum. Man do moasten daach tourääch uum't Lound ientoudiekjen. So äntstuuden do Ailounde [[Pellworm]] un [[Noudstround]], wät eegentelk man litje Uurblieuwsele sunt fon dät oolde [[Stround]]. Dät Ounluuken fon Moanskene uut do suudelke Niederlounde hiede uk aan grooten Ienfloud ap do Ailoundsproaken, dät Noudfräiske ferswoont deertruch fon Pellworm un Noudstround.

Die ooldst uurlääwerde Täkste in ju noudfräiske Sproake is ju Ballade ''A bai a redder'' (deer donse aan Rieder), fermoudelk uut dät 15. Jierhunnert, un weerfon dän Skrieuwer nit bekoand is. Ju Ballade häd taalrieke argaiske Uuttaienge, un däälich me kon ju oolde Ballade deertruch nit gjucht moor uursätte. Dät Läid is in ferskeedene Variante uurlääwerd un wuude eerst in dät 19. Jierhunnert hääruutroat. Apfaalend bie do fröie Täkste is ju Dominants fon Täkste fon dät ferläddene Ailound Stround. Uut dät 16. Jierhunnert is n Spotläid, dät Noudstrounder Läid fon ''Hans Tadesens Hammeldäifstäil'', un uut ju Tied uum 1600 ne Strounder Kategismus uurlääwerd, ju uk in aastföhrer Sproake uursät wuuden is. Do Skrieuwere fon bee do Täkste sunt nit bekoand. Ätter ju Uurfloudenge fon Stround sunt noch two Läide apskreeuwen, ''yn miren-söngh'' (een Mäddenläid) un ''yn een-söngh''  (een Eeuwendläid), do fon do strounder Pestoor un Kronist Anton Heimreich 1662 apskreeuwen wuuden sunt. Dät sunt Teekene deerfoar, dät et fermoudelk noch taalrieke Täkste ferlädden geen sunt. Do uurlääwerd Täkste sunt daach wät besunners, da ju noudfräiske Sproake maast boald un minner skreeuwen wuude. Wanner do Noudfräisen skreeuwen, dan maast in ju läichdüütske, hoochdüütske of [[deensk|deenske Sproake]]. 
[[Bielde:30012009(012) Jap Peter Hansen.jpg|thumb|left|180px|Toanksteen foar dän Skrieuwer Jap Peter Hansen in Oold-Wäästerlön' ap Sylt/Söl.]]
Eerst in dät 19. Jierhunnert, ju Tied fon ju [[Romantik]], wuude dät uurs. Truch ju Romantik kreegen do Ljuude Interesse foar hiere oaine Sproake. As Begin fon ju [[noudfräiske Literatuur]] jäild dät Wierk fon Skrieuwer un Seemon Jap Peter Hansen. So as ne Komödie in Söl'ring, dät Dialekt fon Sylt/Söl, mäd as Tittel ''Di Söl’ring Pir’rersdei''. Hansen waas uk dän Skrieuwer fon ju eensige loangere Roman, ju jee in ju noudfräiske Sproake skreeuwen wuude. ''Di lekkelk Stjüürman'' (Die glukkelk Stjuurmon) ärskien 1833, un waas uk dät eerste noudfräiske Bouk dät taid wuude. 

In dän twäiden Haaldeel fon dät [[19. Jierhunnert]] kreech dät Noudfräiske as Kultuursproake aan näien Impuls, do der Kontakte mäd do uur Fräislounde moaked wuuden. Deer wuude moor un moor uur ju fräiske Beweegenge boald un uur fräisk Unnergjucht un fräiske Literatuur. Eerst in 1924 kreech dät Noudfräiske n bitje Plats ap do Skoulen, wät aal gjucht betieds waas, wanner me dät mäd do uur wäästeuropäiske Sproakminnerhaide fergliekt. Die Gruund deerfoar waas dän ferlädden Eersten Waareldkriech foar do Düütsken, un die Ienfloud fon ju deenske Minnerhaid in Suud-Släswiek. Daach hiede ju fräiske Sproake n  poor groote praktiske un finanzielle Behinderengen, da do Ferskiele twiske do Dialekte so groot weeren un truch dät Fäilen fon ne Standoardsproake moust älk sien oaine Leermiddele äntwikkelje. So waas toun Biespil dät eerste noudfräiske Skoulbouk, dät ''Söl'ring Leesbok'', n Leesebouk in dät Dialekt fon Söl/Sylt, un wuude 1909 publisiert. Dät twäide noudfräiske Skoulleesebouk, in dät Dialekt fon Föhr un Amrum, dät ''Ferreng-Ömreng Lesbuck'', wuude 1925 hääruutroat. Deerätter keem dät ''Frasch Leseböck'', foar n poor Fäästlounddialekte, un wuude 1926 publisiert. N Lesebouk foar dät Dialekt fon Hälgelound, mäd dän Titel ''Van Boppen en Bedeelen'', ärskiend eerst in dät Jier 1937.
[[Bielde:Nordfriesisches_Wattenmeer_fratsch.png|thumb|Koarte fon Noudfräislound mäd fräiske Noomen.]]
Bie do Woalen 1933 kreech ju NSDAP in Noudfräislound 73,5 % in Suudtondern, 68,5 % in Husem un 53,3 % in Eiderstedt. Et roate nit fuul Noudfräisen, do juun [[Adolf Hitler]] un sien [[NSDAP]] weeren, daach oankelde Ljuude juunsätten sik duudelk. Aan fon do bekoandste Juunsätters waas [[Jens Emil Mungard|Jens Mungard]], die grootste Dichter uut ju Skichte fon dät Ailound Söl/Sylt. Hie waas foar dät apniemen fon Noudfräislound in [[Dänemark]], un moakede duudelk dät ju fräiske un düütske Kultuur separoat fon eenuur stuuden. 1940 stoorf hie in dät KZ-Sachsenhausen. In ju Nazitied wuude ju noudfräiske Sproake un Kultuur nit stöänd fon do Nazis. Juust uursuum, 1938 wuude aal dät Fräisk Unnergjucht ferbeeden fon do Nazis, as die Twäide Waareldkriech begon, roate dät foar ju noudfräiske Sproake un Kultuur goarneen Plats moor. So kreech die Boas fon dän ''Foriining for nationale Friiske'', [[Johannes Oldsen]], n Publikationsferboad un leeter uk Huusarrest.

Ätter dän [[Twäide Waareldkriech|Twäiden Waareldkriech]] wuude Noudfräislound, juust as uur Deele fon wäästelk Düütsklound, ju näie Woonsteede foar düütske Fluchtlengen uut do aastgebiete Pommern, Posen, Silezien, Wääst un Aast-Pruusen. Do maaste näie Bewoonere fon Noudfräislound leerden ju noudfräiske Toal nit, wiertruch dät Noudfräiske swäkker wuude. Dät noudfräiske Dialekt fon Hälgelound wuude truch dän Kriech un ju Ättertied gjucht sweer träfd. Truch ju Marinehoawen ap dät Ailound, wierfon do Bewoonere in ju Kriechstied al fuul tou ferdauen hieden, nuumen fon do Allierten dän Besluut uum dät Ailound uum diesälge Gruund mäd Eksplosive spränge tou läiten, deermäd do Düütsken dät Ailound nit wier as Kriechshoawen bruuke kuuden. Die Plan waas naan Ärfoulch, man do Hälgelounders do ap dät Fäästlound weeren, duurden eerst in dät Jier 1952 weerom ätter dät Ailound. Deer weeren uk fuul Fluchtlengen uut do Aastgebiete bie, un ju nit-hälgeloundske Befoulkenge waas in do säkstiger Jiere sogoar n groote Moorhaid ap dät Ailound.

Noch n Ousleek foar do noudfräiske Ambitione waas ju Trännenge twiske do Nationalisten fon dän ''Foriining for nationale Friiske'' un do düütsktjoue fon dän ''Nordfriesischer Verein'', ju ätter dän [[Eerste Waareldkriech|Eersten Waareldkriech]] äntsteen waas, man ju sik truch dän Twäiden Waareldkriech nit annerd hiede. Eerst in dät Jier 1965 wuude dät ''[[Nordfriisk Instituut]]'' apgjuchtet, wier bee do Organisatione touhoope oarbaideden. Wät dät Fräisk Unnergjucht angungt, waas dät ätter dän [[Twäide Waareldkriech|Twäiden Waareldkriech]] eerst stil, dät wier apbauen fon dät Lound un do Fluchtlengen uut do Aastgebiete weeren wichtiger. Daach wuude 1947 in dät Unnergjuchtgesäts fon [[Släswiek-Holstein]] dät Noudfräiske as Woalfach touläiten. Eerst in do füüftiger Jiere waas dät Noudfräiske, foarallen ap do Ailouinde, infierd as Skoulfach.

== Dialekte ==
[[Bielde:NordfriesischeDialekte.png|thumb|right|Do Noudfräiske Dialekte]]
Dät ferdeelt sik in soowät tjoon gjucht ferskeedene Dialekte, do sik in two Gruppen ferdeele läite, do Ailound- un do Fäästlounddialekte.

*Fon dät Noude ätter dät Suude sunt dät ap dät Fäästlound: 
**[[Wiedingharder]]
**[[Bökingharder]] ([[Mooringer]])
**[[Karrharder]]''
**Nouder-, Middel- un Suuder-[[Goesharder]] (dät Suuder-Goesharder wäd siet 1981 nit moor boald)

*Ap do Ailounde sunt dät: 
**[[Syltring]]
**[[Föhring-Amring]]
**[[Halligfräisk]] (wät sproakkundich tou do Fäästlound-Dialekte reekend wäd) 
**[[Hälgeloundsk]]

Do Baalere fon do two Gruppen konnen eenuur nit gjucht ferstounde. Gruund deerfoar is ju Kolonisation fon Noudfräislound. Do Ailound wuuden tjohunnert Jiere fröier besiedelt as dät Fäästlound. Man uk twiske do ferskeedene Dialekte rakt er groote Ferskiele, foarallen bie do Ailounddialekte.

Ju Äntwikkelenge fon dät Sölring waas toun Biespiel gjucht uurs, un deertruch däälich min tou ferstounde foar do Noudfräiskbaalere fon uur Ailounde. Do Noudfräiskbaalere fon Föhr un Amrum hieden wäil Kontakt mädnunner, uumdät do Ailounde nit so fier wäch fon eenuur lääse un me bie Äbbe fon dät eene ätter dät uur Ailound loope kon. Deertruch liekje do Dialekte apnunner, un kwäd me uk fon Föhring-Amring as een Dialekt. Dät Noudfräiske fon [[Hälgelound]] liekt, bemäärkengswäid, moor ap dät Föhring-Amring as ap dät Sölring.

Truch do Ferskiele twiske do Dialekte bruukten do Noudfräiskbaalere fon ferskeedene Dialekte fröier maast läichdüütsk uum mädnunner tou kommunisierjen. Ap dät Fäästlound weeren do Ferskiele in ju fräiske Sproake nit so groot, man daach waas ju Kommunikation ap dät Fäästlound unner do ferskeedene Dialektbaalere uk maast läichdüütsk. Dät Läichdüütske is däälich uk noch ne Uumgongssproake in Noudfräislound, man dät Jungfoulk bruukt immer moor Hoochdüütsk.

=== Biespil ===
[[Bielde:Amrum-Nebel-Oeoemranghues-Memorial-stone-P5252498jm.jpg|thumb|right|Toanksteen in ju fräiske Sproake fon Amrum/Oomram.]]
Apfaalen däd dät ''a'' insteede foar ''i, ä, ie'', t.B. Mooring:<br>
''Da latje bjarne schan stal spale ap dåt frasche schap.''<br>
"Do litje Bäidene skällen stil spielje ap dät fräiske Skip".

Wo wäkke fon do Dialekte sik ferhoolde, kon me sjo in ju Tabelle bie [[Fräiske Sproake]]. Hier rakt et noch wät besunnere Unnerskeede:

{| border="1" padding="2" cellpadding="4" cellspacing="0"  width="300" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;
|-
|Mooring||''mäke   ''||''trüs   ''
|''gååsme ''||''twört ''||''flååge ''||''låå  ''
|''mårling ''||''joose''||''ai''
|-
|Föhring||''kleebe  ''||''pod  ''
|''jaaspe,jibe ''||''kwärt ''||''böi ''||''skine ''
|''jimaaren ''||''fulre ''||''ei''
|-
|Syltring ||''taatji  ''||''grepor  ''
|''gapi  ''||''kwert ''||''büü ''||''skiin ''
|''jümiaren ''||''rök ''||''ek''
|-
|Hälgeloundsk ||''paike  ''||''-*)''
|''djaape ''||''dech ''||''keäk ''||''skin ''
|''djimoorn ''||''futtere ''||''ni''
|-
|Seeltersk ||''oapje''||''Pudde''
|''japje''||''Däächte''||''Böie''||''Skäin''
|''määrlich''||''fodderje''||''nit''
|-
|Düütsk ||''küssen''||''Kröte''
|''jähnen''||''Docht''||''Bö''||''Scheune''
|''heute Morgen''||''füttern''||''nicht''
|}
-*) Pudden rakt et wäil nit ap dät Fälsen-Ailound.

=== Dialektnoomen ===
Truch do ferskeedene Dialekte roate dät uursprungelk nit aan Noome foar ju noudfräiske Sproake. Do Halligfräisen kweede uur "freesk", do Mooringer uur "frasch" un ap Föhr kwäd me "fresk". Maast kweede do Ailoundbewoonere uur sölring, fering, öömrang of halunder, wan me uur ju oaine Sproake spräkt. As meenskuppelke Noome foar ju ganse noudfräiske Sproake bruuke do Noudfräisen däälich dät Woud ''friisk'' as Kompromis. Die Noome is in dän Loop fon ju Tied Deel wuuden fon ferskeedene Noomen so as Friisk Foriining, Friisk Gesäts of Nordfriisk Instituut.

== Standoardtoal ==
Uut dät Noudfräiske häd sik noch neen Standoardtoal äntwikkelje kuud. Dät is stuur uumdät do Ferskiele twiske do Dialekte, besunners twiske Fäästlound- un Ailoundnoudfräisk, man uk binne düsse Koppele, täämelk groot sunt: Wäkke baale sogoar fon moorere oainstoundige Sproaken.

Truch Touhoopeoarbaid in do lääste tritich Jiere sunt deer oaber n poor Gruundreegele foar ju Skrieuwwiese fäästlaid. So wäide in ju noudfräiske Sproake Luude mäd diakritiske Teekene bruukt ("ä", "å", "ö" en "ü") un do loange Luude wäide antjuudet truch Dubbeldskrieuwenge fon do Bouksteeuwen ("aa", "ää", "åå", "ee", "ii", "oo", "öö", "uu", "üü"). Un ju [[düütsk]]e ''Großschreibung'', dät Gebruuk uum bie Substantive dän eersten Boukstäf groot tou skrieuwen, wäd in do maaste Noudfräiske Baalwiesen nit moor bruukt. 

Ju Ferskeedenhaid fon do noudfräiske Luude is uungefeer dätsälge as ju Taal fon seelterfräiske Luude. Man ju Gjuchtskrieuwenge häd disse Luude uurnuumen uut dät Düütske un Deenske. Uut dät Düütske kuume do Bouksteeuwe "ä", "ö" un "ü" un uut dät [[Deensk]]e kuumt die Boukstäf "å".

== Taal Baalere ==
Ju Taal fon Baalere skäl twiske do 8.000 un 10.000 weese. Disse Taale reeke ju Loundesregierenge fon Släswiek-Holstein un ferskeedene fräiske Sproakorganisatione. Do Sproakwietenskuppere toanke dät ju Taal fon Baalere läiger is, Nils Århammar roate in dät Jier 2007 n Skät fon uungefeer 5.000 Baalere in Noudfräislound un noch 1.500 bit 2.000 deerbuuten.<ref>[[Nils Århammar]]: ''Das Nordfriesische, eine bedrohte Minderheitensprache in zehn Dialekten: eine Bestandsaufnahme'' (Prospekt)</ref>
[[Bielde:Hüsem stasjon.jpg|thumb|left|180px|Boanhoaf Husum/Hüsem]]
Däälich hääbe dät [[Föhring-Amring]] ap do Ailounde [[Föhr]] un [[Amrum]] un dät [[Mooringer]] ap dät noudelke Fäästlound relativ noch oarich wät Baalere. Fon do 11.000 Ienwoonere fon Föhr un Amrum konnen 3.500 Moanskene Noudfräisk baale. Ap dät Föhrer Westerlound kon ju Moorhaid fon ju Befoulkenge Fräisk baale, ap dät aastelke Deel fon et Ailound boalt ju Moorhaid Düütsk of Läichdüütsk. Ap Amrum wäd buuten dät Täärp Wittdün noch fuul fräisk boald. Dät Mooringer wäd in do Täärpe uum dän [[Risumer Foan]] boald. Do uur noudfräiske Dialekte sunt foar n Deel fon uutstierwen betroued, foarallen dät [[Karrharder]] Fräisk, Middel-Goesharder un dät [[Halligfräisk]]e.

Fröier waas dät noudfräiske Sproakgebiet noch fuul gratter, man ätter Jierhunnerte is dät Gebiet litjer wuuden, foar n groot Deel truch dän Apmarsk fon dät Läichdüütske un leeter truch dät Düütske. Bit in dät 17. Jierhunnert baalen do Ljuude ap dät Eiderstädter Hoolichailound noch noudfräisk, man dät Gebiet is däälich Deel fon dän Loundkring Noudfräislound. Uk ap dät Ailound [[Strand]] wuude bit dän Burchardiflut in dät Jier 1634 fräisk boald. Fuul Fräisen stuurwen of sunt leeter wächleeken, deerfoar keemen oaber fuul Ienwonderer uut do Niederlounde, un dät Fräiske stoorf uut. Ap dät Ailound Pellworm boalden do Ienwoonere bit in dät 18. Jierhunnert fräisk, bit dän Befoulkengsstruktuur sik deer uk ferannere. Ap n 10. Oktober 1981 stoorf uk ju lääste Baalerin fon dät Suuder-Goesharder. 

In ju Midde fon dät 19. Jierhunnert boalden noch 30.000 Moanskene noudfräisk, foarallen in do noudelke Täärpen un Ailounde waas dät ne Moorhaid fon ju Befoulkenge. In dät [[Interbellum]] waas ju Taal fon Noudfräiskbaalere noch uungefeer 15.000. Dät waas daach n Träädel fon ju noudfräiske Befoulkenge un in bepeelde Täärpe in dät Nouden hieden do Noudfräiskbaalere immer noch ne Moorhaid.

Däälich is dät Noudfräiske as Minnerhaidsproake anärkoand. So rakt dät toun Biespiel ju Europäiske Charta foar Regionoal- of Minnerhaidssproaken. 2004 wuude fon dän släswiek-holsteinske Lounddai dät "Friisk Gesäts" besleeten, wier bepeelde Sproakgjuchte in stounde, un wät do Behöörden moakje konnen un moakje skällen. Et rakt uk fräiske Skoule in Noudfräislound so as ju "Öömrang Skuul" (Gruund, Haud- un Realskoule), un ap dät Fäästlound rakt et in Risum ju "Risum Skole/Risem Schölj" ne deensk-fräiske Gruundskoule. Wät dät Mooringer un Fering-Öömrang angungt rakt et uk optimistike Teekene foar ju Toukumst, so skäl dät Jungfoulk däälich moor fräisk baale as ju foarige Generation.

== Dät Noudfräiske in ju Praxis ==
[[Bielde:Niebüll.JPG|thumb|Niebüll (düütsk, buppe) un Naibel (fräisk, unner)]]
=== Wättelke Anärkannenge ===
Dät Noudfräiske häd bie do Kommunoalbehöörden neen juristisken Stoatus. Jo duure dät Noudfräiske nit bruuke in offizielle Dokumänte. Wan do Moanskene noudfräisk foar hiere Kommunikation mäd do Behöörden bruuke, dan altied mundelk. In aan Faal wuude dät Noudfräiske fon aan Gjuchter touläiten foar n Fereenstatuut, man eerst moast die Fereen ne düütske Uursättenge reeke. Wät Täärp- un Stäädsnoomen angungt rakt et siet 1998 twosproakige Skilder, un dät rakt noudfräiske Sträitnoomen. Foarallen noudfräiske Noomen foar do Huuse sunt ap do Ailounde gjucht populair.

In ju Gruundwätte fon Släswiek-Holstein (Artikkel 5) fon 1990 wäide do Gjuchte fon do deenske un noudfräiske Minnerhaid garantiert. Ap n 11. November 2004 wuude truch dän Lounddai fon [[Släswiek-Holstein]] ju Wätte foar ju noudfräiske Sproake, mäd dän Noomen ''Friisk Gesäts'', annuumen, wiertruch do Noudfräisen moor Toalgjuchte kreegen. Siet 1988 rakt et dät ''Gremium für Fragen der friesischen Bevölkerungsgruppe im Lande Schleswig-Holstein'' ("Kommission foar Froagen fon ju fräiske Befoulkengsgruppe in dät Lound Släswiek-Holstein") un siet 1991 wäd in ju  finanzielle Huushollenge fon Släswiek-Holstein uk Jäild reserviert uum ju noudfräiske Sproake un Kultuur tou stöänen. Bie ''Bundesministerium des Innern'' (BMI) rakt et ne ''Beratender Ausschuss für Fragen der friesischien Volksgruppe in Deutschland beim Bundesministerium des Innern'', mäd Fertreeder fon do [[Fräiske Räid]], Friisk Foriining, Nordfriesischer Verein, [[Seelter Buund]], [[Nordfriisk Instituut]], do Lounde Läichsaksen un Släswiek-Holstein, un aan Fertreeder fon dät BMI.

Ju noudfräiske Sproake stoant siet dät Jier 1999 unner Skuts fon ju Europäiske Charta fon do Regionoale- un Minnerhaidssproaken, touhoope mäd dät [[Seelterfräisk]]e, [[Läichdüütsk]], [[Deensk]],  [[Sorbisk]] un do Sproaken fon do Sinti un Roma. Do noudfräiske Minnerhaid stoant uk, juust as ju aast-fräiske Minnerhaid (mäd do Seelterfräisen), unner Skuts fon dät Roomuurienkuumen tou n Skuts fon nationoale Minnerhaide, wierfon ju Sproake n groot Deel uumfoatet.

=== Organisatione foar ju noudfräiske Sproake ===
[[Bielde:Braeist Nordfriisk Instituut.jpg|thumb|180px|Dät ''[[Nordfriisk Instituut]]'' in Bredstedt/Bräist.]]
Dät rakt two noudfräiske Organisatione, do fröier oafters moal Striederäi hieden, wät neen positive Uutwierkenge hiede ap ju noudfräiske Toal. Die Noudfräiske Fereen (Nordfriesischer Verein) äntstuude in ju Kaisertied as Fereenn foar Noudfräisen, do siksälwen as Düütske seegen. Dät waas n duudelk Ferskiel mäd do Meeglide fon dän Friisk Foriining, do sik as nationoale Minnerhaid mäd oaine Kultuur un Sproake seegen. Die Friisk Foriining stried aal siet do 1920er Jiere foar moor Anärkannenge fon do Noudfräisen as nationoale Minnerhaid. Siet dät Jier 1964 oarbaide bee do Organisatione touhoope in dät [[Nordfriisk Instituut]].

Do Noudfräiske Fereen, Friisk Foriining un Nordfriisk Instituut oarbaide touhoope in n Fräisken Räid Sektion Noud. Ju Meente Hälgelound, Heimatbund der Landschaft Eiderstedt e.V un dän Öömrang Ferian sunt deer uk in fertreeden. Uur noudfräiske Organisatione, do nit tou dän Fräisken Räid Sektion Noud heere, sunt die Söl'ring Foriining un ju Ferring Stiftung. Die [[Fräiske Räid]] häd ieuwenske ju Sektion Noud ne Sektion Aast foar [[Aast-Fräislound]] (mäd [[Seelterlound]]) un Sektion Wääst foar ju Provinz [[Fryslân]] in do Niederlounde.

Siet Oktober 2010 rakt et in Bredstedt/Bräist dät ''Friisk Hüs'' weer die Friisk Foriining, Nordfriesischer Vereins un dän Fräisken Räid Sektion Noud fertreeden sunt.

=== Noudfräisk in do Medien ===
[[Bielde:Bilingual signs German-Frisian, police station Husum, Germany 0892.JPG|thumb|180px|Twosproakige Skilder bie do Dreeguunere in Hüsem.]]
Ju Position fon dät Noudfräiske in do Medien is nit so stäärk. Of un tou rakt et noudfräiske Artikkele in do regionoale düütske Saitengen, so as dät ''Nordfriesland Tageblatt'' ("Noud-Fräislound Daiblääd"), ju ''Sylter Rundschau'' ("Sylter Rundkiek") un die ''Inselbote'' ("Ailoundboode"). Uk in n ''Flensborg Avis'' ("Flensbuuriger Saitenge"), ju Saitenge fon ju deenske Minnerhaid, wäd of un tou aan Artikkel in ju noudfräiske Sproake publisiert. Ju Taal fon noudfräiske Artikkele lait bie do Bleede ''Nordfriesland'' ("Noud-Fräislound") un dän ''Helgoländer'' ("Hälgelounder"), do älk Fjoodendeelsjier ärskiene, lait uungefeer twiske 10 bit 15 %. Fon 1967 bit 1988 wuude ''Frisica Nova'' hääruutroat as Tiedskrift foar dät Jungfoulk un waas foar uungefeer foar n Haaldeel ap Noudfräisk. Bie NDR (''Norddeutsche Rundfunk'' - "Nouddüütsken Uumroup") is älke Wieke ne noudfräiske Seendenge, ju uungefeer tjo Minuuten duurt. Ju NDR seendet in gans Noud-Düütsklound, fon dät niederloundiske bit dät polniske Skeed, un deeruum is ju litje Interesse fon disse Uumroup nit gans so froamd. Dät  ''Nais foon diling'' ("Näis fon däälich") is fon Moundai bit Fräindai op do [[Radio]]seendere ''Antenna Sylt'' un ''Friisk Funk'' tou heeren. ''Friisk Funk'' is älke Dai een Uure loang tou heeren ap dät ''Offener Kanal Schleswig-Holstein'' (''Westküste''). [[Fiersjoon|TV]] ap Noudfräisk rakt et apstuuns nit.

=== Noudfräisk an do Skoulen ===
In dät Skouljier 2013/14 wuude ju noudfräiske Sproake bruukt in 16 [[Bäidenstuun]]e. Touhoope 757 Bäidene leerden Fräisk an 14 Gruundskoulen.<ref>''North Frisian - The North Frisian language in education in Germany''. (2015). Ljouwert: Mercator - European Research Centre on Multilingualism and Language Learning/Fryske Akademy</ref> Ätter ju Gruundskoule rakt et Fräiskunnergjucht in ju ''Arbeitsgemeinschaft'' bie de Säkundarstappe I un in Kuurse in de Säkundarstappe II. Wät do Gymnasien angungt wäd dät Noudfräiske bloot in [[Wyk auf Föhr|Wyk]] ap [[Föhr]] reeket.<ref>[http://www.taz.de/!114602/ Abitur auf Friesisch] taz.de fon n 15. April 2013, blouked ap n 12. Juli 2014</ref> Deer absolvierten 2012 foar dät eerste Moal two Skoulbäidene ne mundelke Fräiskköärenge foar dät Abituur. Siet do 1990er Jiere wäd uk fersäiked, dät Noudfräiske moor un moor in do [[Bäidenstuun]]e tou benutsjen, uum deer ju Sproake aal tou revitalisierjen, uumdät ju uurs fon uutstierwen betroued is. An do [[Universität]]en in [[Universität Flensburg|Flensbuurich]] un [[Christian-Albrechts-Universität zu Kiel|Kiel]] wäide Uutbildengen un Kuurse reeket. In [[Flensbuurich]] rakt et ju Uurbildengen un Kuursen foar Leerere an do Gruundskoulen un do Säkundarsstappen. In [[Kiel]] kon me Frisistik studierje as Haud- of Biefach studierje. Ferskeedene Skoulen, do Fräiskunnergjucht reeke, hääbe nu aan fräisken Noomen an hiere Skoulen roat, so as ''Eilun Feer Skuul'' ap Föhr, ju ''Öömrang Skuul'' ap [[Amrum]] un ju deensk-fräiske ''Risum Skole/Risem Schölj'' in [[Risum-Lindholm]]. An do Folkshoochskoulen un fon dän ''Friisk Foriining'' un n ''Nordfriesischer Verein'' wäide Kuurse feranstaltet, wieroun et älk Jier uungefeer sun hunnert Deelniemere rakt.

=== Noudfräisk in do Säärken ===
In do Säärken wäd dät Noudfräiske of un tou bruukt. Et rakt nit fuul Pestoore, do Noudfräisk baale konnen. Siet 1955 sunt do Evangelien fon Markus un Matthäus uursät in ju noudfräiske Sproake, un in dät Jier 2000 ärskiende dät eerste noudfräiske Läidebouk, wierfon dän Titel waas "''Loow nü e Hiire''" ("Loowje nu dän Heeren"). Deeroun wuude fieuw Jiere oarbaided un häd 260 Läide un fääre Psoolme, Gebeede un Liturgien.

== Literatuur ==
* V. Tams Jörgensen: ''Snaak friisk! Interfriisk leksikon''. Nordfriisk Instituut, Bredstedt 1977, ISBN 3-88007-063-6
* Horst Haider Munske (Hääruutroater), Nils Århammar: ''Handbuch des Friesischen.'' Niemeyer, Tübingen 2001

== Sjuch uk ==
* [[Noudfräiske Literatuur]]

== Ferbiendengen ätter Buuten ==
{{Interwiki|frr|Noudfräisk}}
* [http://www.friesenrat.de/ Webside fon dän Fräisken Räid Sektion Noud] <small>(noudfräisk, düütsk)</small>
* [https://web.archive.org/web/20141109141350/http://www.nordfriiskinstituut.de/index.html Websiede fon dät Nordfriisk Instituut] <small>(düütsk)</small>
* [http://www.ferring-stiftung.net/ Websiede fon ju Ferring Stiftung] <small>(düütsk)</small>
* [http://www.oeoemrang-ferian.de/ Webside fon dän Öömrang Ferian] <small>(düütsk)</small>
* [http://soelring-foriining.de/ Websiede fon dän Söl'ring Foriining] <small>(düütsk)</small>
* [http://www.friiske.de Friisk Foriining] <small>(noudfräisk, ängelsk, düütsk, deensk)</small>
* [http://www.nf-verein.de/ Die Noudfräiske Fereen] <small>(düütsk)</small>

{{GermaniskeSproaken}}
{{SproakenDuutslound}}
{{Wälle|Angoawe=
<references/>
}}

[[Kategorie:Fräisk]]
[[Kategorie:Sproake]]