Wältext fon Siede Maya bekiekje

[[Bielde:Cakchiquel family.JPG|thumb|right|300px|Een Familie fon [[Kaqchikel]]-Maya]]
[[Bielde:Chichen Itza CB.jpg|thumb|right|300px|[[Chichén Itzá]], een fon do bekoandste Ruinen-Stääde fon do Maya]]
As '''Maya''' beteekent een Riege fon middel-amerikoanske [[Indioanere|Indioaner]]-Foulke, do traditsjonell [[Maya-Sproaken]] baale. Jo sunt besunners bekoand foar hiere Hoochkultuur, do Rieke, do jo in ju Tied gruunded hääbe, eer do Europäere Amerikoa äntdäkkeden un uk foar ju [[Maya-Skrift]]. Dät is een ful uutbielded Skriftsystem, un weerskienelk ieuwenske fon ju nit äntsifferde [[Isthmus-Skrift]] dät eensige, dät sunner Ienfloud fon buute ap dän amerikoansken Dubbel-Kontinent äntsteen is. In fröiere Tieden hääbe do Maya buppedät groote Stääde baud, een fon do bekoandste is [[Chichén Itzá]]. Deer sunt fuul groote pyramiden-foarmige Tämpele ärheelden, man uk baldoarich fuul uur Ruinen, uumdät jo ne hooch äntwikkelde Architektuur hiedene. Apgruund fon hiere oaine Skrift is fon ju Geskichte fon do Maya fuul moor bekoand, as bloot wät me mäd archäologiske Methoden äntdäkke kon.

== Geskichte ==

=== Äddere Präklassik (sowät 3000–900 foar Kristus) ===

In ju Äddere Präklassik kumt dät in't Eende fon ju [[Archaiske Periode (Amerikoa)|Archaiske Periode]] tou eerste duurhoafte Siedelengen un tou ju Äntwikkelenge fon ju Buuräi. Eerste do Maya toureekende [[Archäologie|archäologiske]] Funste uut [[Cuello]] in [[Belize]] wäide ap sowät 2000 f. Kr. doatierd. Fon düsse Steede uut skällen sik do Maya apdeeld hääbe un hääbe sik uutspradt, foaraaln ätter dät Noude ([[Gulf fon Mexiko]]). Sowät uum 1500 f. Kr. of wildääge uk al eer, wuude ju Stääd [[Lamanai]] (Belize) gruunded. Düsse Stääd waas in ju Foulge tjoduusend Jiere loang truchgungend bewoond, uurs as do maaste groote Maya-Stääde noch bit do Spoaniere in't Lound koomen. Uum 1200 f. Kr. äntstuude [[Cahal Pech]] (Belize) un bleeuw bit sowät 900 ätter Kristus bewoond. Uum sowät 1100 f.Kr. wuuden [[Jeegere un Sammlere|Jeegere]] in [[Copán]] in [[Honduras]] woonhoaft.

=== Middel-Präklassik (sowät 900–400 f. Kr.) ===
In ju Midde fon ju Präklassik kumt dät tou ju truchgungende Besiedelenge in't heele Maya-Rebät un tou ju Äntwikkelenge fon Honnel twiske do Stääde. Sowät in't 7. Jierhunnerd foar Kristus fiende sik do eerste Siedelengs-Spuuren in dät Rebät fon [[Tikal]] in [[Guatemala]]. Oun dän Gulf fon Mexiko läite sik eerstmoals sowät 500 f. Kr. Siedelengs-Bauwierke un steenene Tämpele ätterwiese. Tou do eerste groote Stääde fon do Maya heere [[El Mirador]] mäd ju hoochste bekoande Maya-Pyramide (72 Meetere) un [[Nakbé]] (dät däälich tou Guatemala heert). Nakbé hiede sien flöörichste Tied twiske 800 un 400 foar Kristus.

=== Leete Präklassik (sowät 400 foar bit 250 ätter Kristus) ===

In ju leete Präklassik äntstuuden truch groote Maya-Säntren, uumdät ju Befoulkenge gau gratter wuude. Buppedät koom dät tou ju Uutbieldenge fon Häärsker-Eliten. Kalk-Stuk wuude foar [[Sträite]]n ap Domme bruukt un uk foar monumentoale architektoonske Sier-Elemente, biespilswiese oun Trappen un aal sowät. Kalk-Stuk tou bruuken, waas een wichtich Element fon ju architektoonske Äntwikkelenge in ju leete Präklassik <ref>dät Kapitel ''Stuck – das künstlerische Medium der späten Präklassik''; in: Nikolai Grube (Uutreeker): Maya, Gottkönige im Regenwald. Könemann, Köln 2000, ISBN 3-8290-1564-X.</ref>).

=== Äddere Klassik (sowät 250–600 ätter Kristus) ===
In [[Tikal]] findt sik ju eerste doatierde Maya-[[Stele]] fon [[292]] ätter Kristus. In dät Jier [[562]] kumt dät tou aan grooten Kriech twiske [[Calakmul]] un Tikal. [[Chichén Itzá]] wuude uum dät Jier [[650]] gruunded.

=== Leete Klassik (sowät 600–900 ätter Kristus) ===
[[Bielde:T03 Uxmal (108721109).jpeg|thumb|right|250px|Ruinen fon ju Stääd Uxmal, ju in ju leete Klassik hiere Blöitetied hiede]]
[[Bielde:Tikal, Temple V (15339110573).jpg|thumb|right|250px|Tämpel V in ju Maya Stääd Tikal wuude in ju leete Klassik baud.]]
Ju klassiske Maya-Sivilisasjoon uumfoatede een Riege fon Stääd-Stoaten, do aal foar sik aan oainen Häärsker un him unnerroate Ferwaltere hiedene. Mäd ju Uutspreedenge uur dät heele [[Yucatán (Hoolichailound)|Hoolichailound Yucatán]] roakede ju Hoochkultuur fon do Maya hiere Blöitetied. Tou düsse Tied wuuden uk [[Uxmal]] un [[Cobá]] gruunded. Uurs noch wichtige Stääde wieren [[Tikal]], [[Calakmul]], [[Bonampak]] un [[Quiriguá]]. Masse Stääde wieren truch Dom-Sträiten ([[Sacbé|Sakbe]]) mädnuur ferbuunen. Do Stääde hieden deelwiese moor as tjoonduusend Ienwoonere un wieren deermäd gratter as do grootste Stääde fon Middel-Europa in ju sälge Tied. Ju Befoulkenge fon ju Maya-Sivilisasjoon tou hiere Blöitetied wäd ap moor as tjoon Millionen Ljuude taksierd.<ref>Jacey Fortin:Lasers Reveal a Maya Civilization So Dense It Blew Experts’ Minds; in: The New York Times, 2018; ISSN=0362-4331; Online: https://www.nytimes.com/2018/02/03/world/americas/mayan-city-discovery-laser.html </ref>

Tou do Maya-Säntren fon ju Klassik heere monken uur [[Bonampak]], [[Calakmul]], [[Caracol]], [[Xunantunich]], [[Lubaantun]], [[Copán]], [[Dos Pilas]], [[Nakum]], [[Naranjo (Guatemala)|Naranjo]], [[Palenque]], [[Piedras Negras (Guatemala)|Piedras Negras]], [[Río Azul (Maya-Ruinen)|Rio Azul]], [[Tikal]], [[Yaxchilán]] of [[Yaxha]]. Funste uut ju Leet-Klassik un uk uut ju Tied sänt ju Leete Präklassik wuuden in ju Hööle [[Actun Tunichil Muknal]] in [[Belize]] moaked, wier ieuwenske Skelett-Räste uk Keramiken un Steentjuuch fuunen wuuden.


=== Dät Touhoope-Breeken fon do Maya-Säntren in't säntroale Jooplound ===
Al in't 9. Jierhunnerd wäide oankelde Maya-Säntren in't suudelke Jooplound aproat, in ju Foulgetied nimt mädeens ju Befoulkenge in ju heele Säntroal-Region fon Yucatán stäärk ou. Masse Stääde wäide ferlät, do Bewoaterengs-Systeme ferfaale. Ätter ju Midde fon't 10. Jierhunnerd wäide in't heele Jooplound neen monumentoale [[Stele|Steen-Stelen]] moor apgjucht. Dät Touhoope-Breeken fon ju Maya-Sälskup wäd al loange un wied in ju Foarskenge diskutierd. Deerbie läite sik in ju Haudseeke two Muugelkhaide unnerskeede, uum dät tou ferkloorjen: Ökologiske un Nit-ökologiske Ferkloorengs-Modelle.

* ''Do nit-ökologiske Ferkloorengs-Modelle'' uumfoatje heel unnerskeedelke Ferkloorengen, so as militäriske [[Invasion (Militär)|Invasionen]], [[Katastrophe]]n un [[Epidemie]]n. Archäologisk lät sik een Invasion fon do [[Tolteken]] in Noud-Yucatán ([[Seibal]]) ätterwiese, man ju Moortoal fon do Maya-Foarskere betwieuwelt, dät een Ärooberenge as Haud-Uurseeke foar dät sälskuppelke Touhoope-Breeken ap groote Flakte in't Jooplound in Fräige kumt. As noch n Gruund foar dät Touhoopebreeken fon ju klassiske Maya-Sälskup in't säntroale Jooplound wäd dät Eende fon ju Metropole [[Teotihuacán]] in Säntroal-Mexiko diskutierd. Deerbie skäl deer n Moacht-Vakuum äntsteen weese, dät sik bit ätter [[Yucatán (Hoolichailound)|Yucatán]] uutwierkede un fon do rivalisierjende Stäädstoaten fon do Maya nit uutfäld wäide kuude. Man deer spräkt juun, dät die Unnergong fon Teotihuacán unner ju Wiele moor in dät 6. / 7. Jierhunnerd doatierd wäd, also noch eer as ju kulturelle un moachtpolitiske Hoochblöite fon do klassiske Maya in't 8. Jierhunnerd. <ref>Nikolai Grube: ''Maya, Gottkönige im Regenwald.'' Könemann, Köln 2000, S. 103.</ref> Fermoudelk lät sik mäd dän Unnergong fon ju säntroal-mexikoanske Metropole fuul moor ju Swäkte-Phase in ju Geskichte fon [[Tikal]] ferkloorje, man nit die Kollaps fon do Maya in't 9. Jierhunnerd.<ref>Simon Martin, Nikolai Grube: ''Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering the Dynasties of the Ancient Maya''. Thames & Hudson, London 2000, S. 40.</ref>

* ''Do ökologiske Ferkloorengs-Modelle'' konzentrierje sik ap dät Ferhooldnis fon Moanske un Uumewaareld. Wilst ju leete klassiske Periode skient dät so, dät düt Ferhooldnis fuul läpper wuuden is. Een stäärk woaksene Befoulkenge stuude bloot min Äkker-Flakte tou Ferföigenge, un aal dät Baulound wuude trots Bewoaterenge maasttieds in dät traditsjoonelle, flakten-intensive [[Milpa]]-System beoarbaided un beplonted. Apgruund deerfon formulierde [[Orator Fuller Cook]] in't Jier 1921 sien Hypothese fon ju Boudem-Feräärmenge.<ref>O. F. Cook: ''Milpa agriculture, a primitive tropical system.'' In: Annual Report of the Board of Regents of the Smithsonian Institution = Annual report, 1919. Washington, D.C., 1921, S. 307–326.</ref> Ju Fermoudenge, dät Klima-Swonkengen un besunners [[Druuchte]]n foar dän Unnergong fon ju Hoochkultuur feroantwoudelk weesen wieren, häd truch dän Ätterwies fon ferminnerde Deelsleeke in't 9. un 10. Jierhunnerd in [[Venezuela]] unner ju Fierenge fon dän Geologe [[Gerald Haug]] in't Jier 2003 Apdrift kriegen<ref>[[Gerald Haug]] et al.: ''Climate and the Collapse of Maya Civilization'', in: ''[[Science]]'' 299, 2003, S. 1731–1735. [[doi:10.1126/science.1080444]]</ref>. Computer-Simulatsjoonen fon dän NASA-Foarsker [[Benjamin Cook]] hääbe wiese kuud, dät do Druuchten truch stäärke Roodengen ferstäärked wuuden, sodät me hier fon een truch Moanskene mee be'ienfloudede lokoale [[Klimaswonkenge]] baale kon.<ref>NASA: {{Webarchiv|url=http://www.nasa.gov/topics/earth/features/ancient-dry_prt.htm |wayback=20190614163124 |text=''Ancient Dry Spells Offer Clues About the Future of Drought'' |archiv-bot=2023-10-15 00:29:20 InternetArchiveBot }} Artikel (ängelsk) tou'n ''Pre-Columbian Collapse'' fon do Maya, mäd Video un Grafik, 8. Dezember 2011</ref> Do Wietenskuppere Martín Medina-Elizalde fon dät Yucatán Center for Scientific Research in Mexico un Eelco Rohling fon ju University of Southhampton in Änglound roaten düsse These in'n Februoar 2012 hiere Toustämmenge. As jo in dät Wietenskups-Magazin ''[[Science]]'' skreeuwen, foonten jo bie aan Fergliek fon do Deelsleeks-Massen twiske dät Jier 800 un dät Jier 950 hääruut, dät do Deelsleeke uum bit tou 40 % minner wuuden, wät ätter hiere Meenenge een läipe Druuchte waas.<ref>[http://www.focus.de/wissen/wissenschaft/klima/rueckgang-des-niederschlags-die-maya-kultur-trocknete-aus_aid_717380.html Warum die Maya-Kultur unterging], Focus, 24. Februar 2012.</ref>

=== Postklassik (sowät 900–1697) ===
[[Bielde:Ruinas de Topoxté, Guatemala - panoramio.jpg|thumb|right|250px|Ruinen fon Topoxté]]
[[Bielde:Roys Provinces.png|thumb|250px|left|Politiske Iendeelenge fon Yucatán uum 1500]]
Ju Epoche fon ju Postklassik teekent sik deeruut uut, dät deer Ienfloude uut dät noudelke Middel-Amerikoa in aal do Berieke fon't Lieuwend fäästtoustaalen sunt. Uk wan dät Godköönichdum, dät truch ju Klassik bestimd waas, eendede, waas dät noch aaltied die Oadel, die uur ju Sälskup häärskede un hier Skiksoal bestimde. Ju [[Maya-Skrift]] wuude truchgungend bruukt, juust so uk die [[Maya-Kalänner|Kalänner]], uk wan ju [[Loange Tällenge]] nit moor ounwoand wuude. Uk do maaste fereerde [[Godhaide fon do Maya|Godhaide]] wierden al uut ju Klassik bekoand. Deer bieldeden sik ap Yucatán un in dät Hoochlound two uunouhongige Säntren fon ju Maya-Kultuur uut, do sik juunsiedich bloot min be'ienfloudeden, man daach äntwikkelden jo sik äänelk. Man dät Eende fon ju Postklassik is differenzierd fääst tou sätten. Wilst dät Hoochlound al in do 1520er Jiere fon do Spoaniere ärooberd wuude, kuuden do Spoaniere ap Yucatán eerste in do 1540er Jiere hiere Häärskup truchsätte. In [[Departamento Petén|Petén]] foont ju Mayakultuur fon ju Postklassik eerste in [[1697]] mädeens n Eende.

Ätter dät Touhoopebreeken fon ju klassiske Mayakultuur in't Jooplound hieden do Säntren in't Noude fon Yucatán noch wäkke Jiere Bestound. So hiede [[Uxmal]] sien kultuurelle Blöite eerste in't 9. un 10. Jierhunnerd, as biespilswiese [[Copán]] un [[Palenque]] al ferlät wieren. In't tweelfte Jierhunnerd skient dät, dät uk Uxmal ferlät wuuden waas. Touminst sänt dät 13. Jierhunnerd läite sik ap Yucatán in ju [[Architektuur]], [[Keramik]], Kultuur un [[Religion]] fermoord [[Maya-Tolteken|toltekiske]] Ienfloude fääststaale. 

Ätter do [[Chilam Balam]]-Täkste wuude [[Chichén Itzá]], dät toufoarne ju bestimmende Moacht fon Yucatán waas, in [[1221]] ap't näie ferlät wuuden weese un deer begon een Foarhäärskup fon do [[Cocom (Dynastie)|Cocom]], do hiere Residenz [[Ich Paa]] gruundeden un wiede Deele fon Yucatán dominierden. (Fergliekje uk ju sonaamde [[Liga fon Mayapán]]). Eerste in [[1441]] wuude düsse truch aan Apstound breeken. Die Apstound waas ounfierd truch do [[Tutul Xiu (Dynastie)|Xiu]], do mäd Uxmal in Ferbiendenge broacht wäide, dät uk wuddelk ap hier leeter Territorium liech. Die Twist twiske do Xiu un do Cocom as do fierende Foamieljen bleeuw Yucatán ärheelden, un do Spoaniere nutseden dät leeter uut. In ju sälge Tied wuuden klassiske Säntren as [[Cobá]], [[Ek Balam]] un [[Izamal]] wier besiedeld. In [[Xuch]], [[Puuc]]-Region, sowät füüftien Kilomeetere suundwäästelk fon Uxmal wuude fon ju Klassik bit in't 16. Jierhunnerd truchgungend Monumentoal-Architektuur apgjucht. Uk [[Dzibilchaltún]] un [[Lamanai]] sunt fon ju Klassik bit in ju äddere Kolonioaltied truchgungend bewoond weesen. Ap älken Faal bieldeden sik ätter dän Faal fon Chichén Itzá of touminst sänt dän Faal fon Mayapán sowät 16 uunouhongige [[Cuchcabal|Füürstendume]] ap Yucatán hääruut, do bit in ju Tied fon ju [[Konquista]] bestound hieden. Urboane un kultuurelle Säntren fon ju Postklassik, mäd moorere duusend Ienwoonere wieren foaralln do Residenz- of Haudstääde fon do oankelde Füürstendume. Tou benaamen sunt ap Yucatán besunners [[Campeche (Stääd)|Kaan Peec]], Champoton ([[Chan Putum|Chanputun]]), [[Maní (Yucatán)|Maní]], [[Motul de Carillo Puerto|Motul]], [[Sotuta]], [[Tihosuco]], [[Tecoh]] un [[Chetumal|Ch’aak Temal]]. Alleenich in't Füürstendum [[Ecab]] oun ju Wäästkuste roate dät toalrieke Steeden as [[El Rey]], [[El Meco]], [[Xcaret (Maya)|Polé]], [[Xel Há]], [[Tulum (Steede)|Zama]] of [[Muyil]], do aal uur steenene Bauwierke fon deelwiese monumentoale Grööte ferföigeden. [[San Gervasio (Maya-Ruinen)|San Gervasio]] ap [[Cozumel]] un [[Mérida (Mexiko)|Tiho]] wieren buppedät religiöse Säntren fon do Godhaide [[Ix Chel]] un [[Itzamná]]. Uk Uxmal, moor noch Chichén Itzá wuuden noch aaltied foar kultiske Honnelengen apsoacht. Do [[Kowoj|Ko’woj-Maya]] un do [[Itzá]] ferlieten in ju Postklassik wilst do benaamde Uumebreeke Yucatán un looken ätter Petén, wier jo [[Topoxté]] un [[Tayasal]] tou näie Säntren apbauden, wierfon dät lääste fon ju heele Mayakultuur dän loangsten Bestound hääbe skuul.

Uk in [[Chiapas]] in't Hoochlound fon dät leetere [[Guatemala]] un in [[El Salvador]] ron ju Äntwikkelenge fon ju postklassiske Mayakultuur fergliekbeer ou. So wuuden biespilswiese [[Casa Blanca (El Salvador)|Casa Blanca]], [[Tazumal]] un [[San Andrés (El Salvador)|San Andrés]] eerste uum 1200 aproat, wierbie Casa Blanca fääre as Kultsteede besoacht wuude. Aan kultuurellen Ienfloud uut dät noudelke Mesoamerikoa waas uk hier tou määrken. So wuuden biespilswiese Dubbel-Tämpel ätter ju Foarbielde fon dän grooten Tämpel ([[Huēy Teōcalli]] / Templo Mayor) fon ju aztekiske Haudstääd [[Tenōchtitlan]] baud. Do [[Mam]] moakeden uum 1250 [[Zaculeu]] tou hiere Haudstääd. In't Hoochlound begon die Apstich fon do [[Quiché (Foulk)|K’iche]] mäd hiere Haudstääd [[Q'umarkaj]], do foaraaln truch militäriske Expansion hier Ienfloud-Rebät stoadich fergratterden, bit jo tou dät Eende fon't 15. Jierhunnerd truch hiere Noabere un fröiere Ferbuundede, do [[Kaqchikel]], apheelden wuuden. Do [[Kaqchikel]] äntfierden ju Godhaide-Bielde fon [[K'awiil|Tohil]] in hiere Haudstääd [[Iximché]], wierap do K’iche touminst hiere Kriechs-Toage juun do Kaqchikel ienstoalden, man fääre fersoachten, dät Hoochlound tou dominierjen. Ätterdät do [[Azteken]] in [[1486]] ju Stääd [[Soconusco (Chiapas)|Xoconocho]] ärooberd hieden, wuuden uk fon do K’iche in [[1510]] Tribut-Toalengen aasked. Eerste deer kreech ju Region wät Raue truch. Daach bleeuw uk hier ju bittere Fäindskup twiske do K’iche un do Kaqchikel ärheelden, bit in ju Tied fon ju Spoanske Ärooberenge fon Yucatán in do 1520er Jiere. Do Spoaniere kuuden dät dan fonsäärm uutnutsje.

=== Spoanske Konquista un Kolonioaltied (1520–1821) ===
[[Bielde:Malinche Tlaxcala.jpg|mini|[[Malinche]] un [[Hernán Cortés]].<br />Oold-mexikoanske Bielden-Hondskrift fon do [[Tlaxcalteken]] uut dät 16. Jierhunner (Lienzo de Tlaxcala).]]
In [[1511]] loundeden ap Yucatán 13 Spoaniere, do Skipbreek lieden hieden. Tou düsse Tied roate dät junner säkstien uunouhongige [[Cuchabal|Füürstendume. As die [[Konquistador]] [[Hernán Cortés]] in [[1519]] ap Yucatán ounkoom, lieuwden bloot noch two fon do trättien Spoaniere. Aan fon do Uurlieuwende, [[Gerónimo de Aguilar]], look mäd Cortés fääre ätter dät Aztekenriek un holp him as Uursätter. <ref>Cortés, Hernán: ''Die Eroberung Mexicos. Drei Berichte an Kaiser Karl V.'' S. 38</ref> Die uur Uurlieuwende, [[Gonzalo Guerrero]], wüül fääre mäd do Maya lieuwje un kampede leeter touhoope mäd do Maya juun do Spoaniere.

In [[1527]] look aan Veteroan fon Cortés sien Troppen, [[Francisco de Montejo]], mäd 400 Mon ätter [[Yucatán]], uum dät tou ärooberjen. Toueerste kreech hie sogoar Stöän fon ju ienheemske Befoulkenge, man do Ljuude määrkeden, wät die Froamde foarhiede, bekampeden jo him. Uk Kroankhaide un Unner-Ärneerenge swäkkeden do Ientringlinge, deelwiese plunnerden jo in'e Foulge do Fäildere fon do Maya. Toulääst tried Francisco de Montejo dät Kommando ou, aan fon sien Monljuude, [[Alonso Dávila]] uurnoom dät. Hie waas uk n Veteroan uut Cortés sien Troppe. Man hie kuude sik nit juun do Maya weerje un räddede sik mäd do lääste Uurlieuwjende ätter [[Honduras]]. Intwiske fersoachte de Montejo sin Suun, die uk Francisco de Montejo hiet, fon't Wääste häär Yucatán tou ärooberjen. In 1532 toachte hie sik dän Ploan uut, joop in Säntroal-Yucatán een Stääd tou bauen, un so äntstuude ju Stääd Ciudad Real. Man do Maya in ju Noaberskup looken aan Beleegerengs-Ring uum ju Stääd, un do twohunnerd Spoaniere moasten fluchtje, as jo neen Neerenge moor hieden. As ju Expeditsjoon Ättergjucht kreech, dät [[Francisco Pizarro]] juust dät Riek fon do [[Inka]] ärooberd un masse Gould fuunen hiede, desertierden fuul fon do Monljuude un geenen ätter [[Peru]]. Deer holp uk neen Truujen mäd Strofen.

Nu geenen do Spoaniere diplomoatisker foar, ju Provinz [[Maní (Yucatán)|Maní]] wuude freedelk unner spoanske Häärskup broacht. Do [[Tutul Xiu (Dynastie)|Xiu]], do junner häärskeden, stoalden sogoar Hälps-Troppen tou Ferföigenge, fermoudelk uum ap düsse Wiese Wräike oun do [[Cocom (Dynastie)|Kokom]] tou niemen, mäd do jo loange Kriech häiwed hieden. Die Ploan fon do Spoaniere waas nu, tjo Stääde in Yucatán aptougjuchten, un dät slumpede him uk in [[1544]] truch ju Gruundenge fon Mérida, Valadolid un Salamanca de Bacalar. Dan wuude besleeten, dät dät Lound fon Mexiko uut ferwalted wäide skuul.

Toulääst wuuden Fersäike unnernuumen, do Maya tou kristenjen, monken uurswäkke truch dän Mönk [[Diego de Landa]]. Berüümd wuude Diego de Landa, as hie mäd hädde Hounde juun do Maya foargunge liet, do sik nit tou dät Krisdendum bekeerje wüülen un insteede deerfon bie hiere heedelnske Rituoale bleeuwen. Dät eendede mäd een Uurdeel, dät ap dän [[12. Juli]] [[1562]] ouheelden wuude, wierbie de Landa apgruunde fon sin religiösen Iuwer alles, wät in Maya-Sproake skrieuwen waas, ferbaadenje liet un uk do religiöse Figuuren un Symbole fon do Maya. Ju Foulge derfon is, dät uus däälich bloot noch Deele fon fjauer [[Maya-Codices]] ärheelden blieuwen sunt, do uus Ienblikke in ju Fergeenhaid fon do Maya reeke. Dät maaste oaber is ferlädden. In sien Wierk ''[[Relación de las cosas de Yucatán]]'' beskrift de Landa do Geböärnise fon Mani. Leeter wuude hie deerfoar in Spoanien bekloaged, man in [[1569]] wuude hie in aal do Punkte fon ju Bekloagenge fräispreeken. In [[1571]] wuude hie sogoar as Biskop fon Yucatán iensät.

In dät Eende fon ju Ärooberenge wieren do Spoaniere bloot man nominell Häärskere uur dät Maya-Rebät, man in Wuddelkhaid waas deer nit moor fuul, uum uur tou häärskjen: Heele Loundskuppe wieren truch Kriege, man foaraaln uk truch Süükten sunner Befoulkenge. Do fröier häärskjende Oadels-Familien fon do Maya bleeuwen daach, nit säilden touminst bit in't 18. Jierhunnerd, in fierende Boantjene fon ju Ferwaltenge. Do [[Cupul|Cupul-Maya]], do noch 1546 aan Apstound juun do Spoaniere begonnen, naamden sik sogoar do "uunbesiechbeere Cupul", uumdät jo militäärisk sieläärge nit betwoangen wuuden sunt.

=== 19. und 20. Jahrhundert ===
[[Bielde:Chan Santa Cruz Maya.svg|thumb|left|250px|Dät is sowät die Moachtberiek fon do tiedwiese uunouhongie Maya; 1870]]
Fon 1847 oun rebellierden do Maya in dän sonaamden [[Kastenkriech]] juun ju Autorität fon dän [[Mexiko|mexikoansken Stoat]] un bauden uum dän [[1850]] apgjuchten Tämpel fon dät [[Baalend Kjuus|Baalende Kjuus]] hiere Haudstääd [[Chan Santa Cruz]], ju eerste in 1901 fon ju mexikoanske Armee ärooberd wäide kuude. Junner hääbe jo aan [[Synkretismus|synkretistisken]] Kult pleeged, mäd Elemente uut dät [[Kristendum]] juust so as uut dät oolde Maya-Heedendum.

=== Jungere Fergeenhaid bit däälich ===
Däälich lieuwje sowät 6,1 Millionen Maya<ref>[http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=90711 Ethnologue.com]</ref> in [[Mexiko]] (ap [[Yucatán (Hoolichailound)|Yucatán]], in [[Chiapas]] un in [[Tabasco (Buundesstoat)|Tabasco]]) juust so as in [[Belize]], in [[Guatemala]], in [[Honduras]] un in [[El Salvador]]. In El Salvador sunt masse indigene Kultuuren truch dän Foulkemoort "[[La Matanza]]" fon 1932, truch Sproak-Ferboode un truch stoatelke Ferfoulgenge unnergeen. Uk Maya-Sproaken (so as [[Pocomam (Sproake)|Pocomam]] un [[Chortí]]  sunt deertruch in El Salvador uutstuurwen, man in dät Noaberlound Guatemala wäide do Sproaken noch boald. Truch dän [[guatemaltekisken Burgerkriech]] ([[1960-1996]] sunt oaber 12.000 Maya fon dät Foulk [[Q’eqchi]] ätter El Salvador wai fluchted un hääbe sik deer deellät. Een litje Gruppe Q’eqchi lieuwet in Hunduras, juust so as sowät 4.000 Chortí besunners in dät Rebät uum [[Copán]]. In Guatemala tälle sowät 40 % fon ju Befoulkenge (sowät 5 Millionen Moanskene) tou do Maya, in Belize sunt dät sowät 10 %, also sowät 35.000 Ljuude, deerunner [[Lacandonen]], [[Q’eqchi]] un [[Mopan-Maya|Mopan]]. In [[Mexiko]] tälle do [[Mayathan]] (sowät 800.000 Ljuude), do [[Tzeltal]] (sowät 470.000 Ljuude) un do [[Tzotzil]] (sowät 430.000 Ljuude) tou do grattere Maya-Foulke.

Uk däälich noch lieuwje do maaste Maya deerfon, dät jo [[Turske Weete]] (Mais) ounbaue. Hieren Gloowe is oafter een [[Synkretismus|synktetistiske]] Miskenge uut dät [[Kristendum]] un oolde Maya-Bruuke. Älke Maya-Meente häd hiere oaine religiöse un waarelske Upperljuude. Dät kumt fuul foar, dät [[Hanne]]n, [[Krüüderäi]]en of [[Käärse]]n offerd wäide. Do oankelde Maya-Stomme identifisierje sik uur besunnere Elemente fon hiere [[Dracht]], wieroun jo sik do ferskeedene Maya-Foulke unnerskeede. Do Ornamente fon ju Dracht wäd deerbie deelwiese een Funktsjoon as magiske Symbole touspreeken.

As noch besunners traditsjoonell lieuwjend sunt do [[Lacandon]]-Maya in Chiapas bekoand. Die düütske Skrieuwer [[B. Traven]] skrift in aan Raise-Begjucht fon 1928, dät do maaste Lacandonen noakend weesen sund.<ref>[[B. Traven]]: ''[[Land des Frühlings]]'', Büchergilde Gutenberg, Berlin 1928.</ref> Däälich dreege bloot noch min fon him ju Wiete Katuun-Kloodenge, ju uk ap oolde Oubieldengen tou sjoon is. Un uk dät Kristendum häd sik bie him bit foar kuute Tied noch nit joop ferwuttelje kuud. Truch [[Tourismus]] un ju Mission fon [[Evangelikoalismus|evangelikoale]] Gruppierengen is uk ju Lakandonen-Sälskup deerbie, sik stäärk tou feruurjen. Uk wan jo wäkke oolde Bruuke fäästhoolde, kumt ju moderne Technik deer wai. Moor un moor fon him dreege moderne Kloodere, hääbe Stroom, Radios of uk Wiedkiekere; in do Maya-Täärpe rakt dät sogoar dät een of uur Auto. Een besunnere Foarljoofte hääbe do Lacandonen foar [[Halloosje]]n äntwikkeld. Jo dreege jädden so fuul Hallosjen as muugelk oun hieren Unnerierm un bruuke do uk as Tuusk-Weere. Wäkke Maya lieuwje nu uk fon dän Tourismus, uumdät moor un moor Besäikere ju Waareld fon do Maya un do oolde Bauwierke kanne leere wollene.

Een besunnere Loage bestoant bie do Maya-Täärpe in dän mexikoansken Buundesstoat [[Chiapas]], do fon do [[EZLN|Zapatistas]] kontrollierd wäide. Jo hääbe in do lääste Jiere een fiergungende [[Autonomie (Politikwietenskup)|Autonomie]] roaked un ferwaltje sik sälwen. Junner lieuwje foaraaln Maya fon dän Stom fon do [[Tzotzil]]. Ju Haudstääd fon düssen Stom is [[Chamula]].

== Literatuur un Wällen ==

* Düssen Artikkel foutet tou groote Deele ap dän düütsksproakigen Wikipedia-Artikel.

=== Foutnooten ===
<references/>

[[Kategorie:Maya| ]]
[[Kategorie:Geskichte]]
[[Kategorie:Belize]]
[[Kategorie:El Salvador]]
[[Kategorie:Honduras]]
[[Kategorie:Guatemala]]
[[Kategorie:Mexiko]]