Geskichte fon Seelterlound
Seelterlound häd fröier fielicht heerd tou ju Comitia Sygeltra. Daach spräkt fuul foar ne Besiedelenge fon dät Noude häär. Ju Tied fon Besiedelenge kon lääse in dät alfte Jierhunnert.
Ju ooldste Uurkunde stamt uut 1319. Seelterlound hied goude Kontakte ätter dät Noude, man uk ätter dät Suude wai. In dät Jier 1400 wäd dät fon dän Groaf fon Tecklenbuurich an Munster uurdrain. Man in ju Tied wäide uk do aastfräiske Ienfloude gratter.
Seelterlound hied noch loange ne bestimde Oainständegaid un kreech uk noch ne Sunnerloage truch Honnel un Skipfoart.
Al siet 1535 foont die lutterske Gloowe Iengong in Seelterlound, wät duurde bit 1630.
Die seelter Honnel profitierde eerste fon ju frantsööske Besättenge (1795-1812), man koom leeter toun Stilstand. Dät broachte Äärmoud, bit in näiere Tied uur Ärwäärbswällen fuunen wuuden.
Ju Geskichte
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]TOUHOOPEFOATENGE. Uut dät 14. un dät 15. Jierhunnert uurlääwerde Uurkunden wiese foarallen Kontakte fon Seelterlound ätter dät Noude wai. Sproakelke Ärwäägengen läite sluute ap ne Besiedelenge foar dät 11. Jierhunnert fon ju Oamsemundenge häär. Siet 1400 waas Seelterlound unner munsterske Härskup bit 1812, as et tou Ooldenbuurich koom. (Siedenuumere beluuke sik ap Kramer 1994, wan nit uurs anroat).
Fräiske Riek
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Ap Gruund fon dän Noome fon Seelterlound wäd wäil ounnuumen dät dät Lound fröier tou ju uum Suugel (Sögel) ap n Hümling tou situierjende Comitia Sygeltra heerde. Seelterlound skuul dan uk fon dät Suude häär besiedeld wuuden weese. In Touhoopehong mäd ju daach fräiske Sproake fon do Seelter wäd dan ju Konzeption fon "Hümlingfräisen" nöödich (Sello 10). Unner (Noomen 1N, S. 35) hääbe ik wiesd dät die Noome fon Seelterlound uk Ruumte foar ne uur Apfoatenge rakt, wierbie Besiedelenge uut dät Noude muugelk blift. Deerbie skäl dan in Betracht nuumen wäide, dät do fräiske Kustenstrieke in dät Middeloaler tou do tichtst befoulkede Gebiete fon Europa heerden (Slicher van Bath 1973.201ff.). N Besiedelenge loangs do Honnelsweege ätter dät Binnenlound kuud deerbie muugelk weese. Dät deerbie uk Ienfloude fon t Suude häär aptrieden, waas fielicht deeran outouleesen (Se22, 62 Anm.), dät do allere seelter Buurenhuuse fon skeen niedersaksisken Typ sunt (wan uk ätter näiere Ansichte do "Fräiske Huuse" eerste fuul leeter deeruut äntsteen sunt, fgl. t.B. Van der Veen 27). Man in sproakelke Apsicht häd dät Noude wonnen un sik soogoar heelden ätterdät in dät eegentelke Aastfräislound ju fräiske Sproake fon dät Läichdüütske fertroangen waas. Sello meende, dat do amtelke Foarme fon do seelter Täärpnoomen ap ne originoal "düütske" Befoulkenge wiese (Se22), man as wie leeter (S. 37-45) sjo, läite do sik goud uut ooldfräiske Foarme ouleede. Do "düütske" Familiennoomen (Se25) as uk dät "saksiske" Loundgjucht (Se62) sunt fielicht eerste äntsteen as do Seelter in Seelterlound woonden. Uur ju suudelke Ienfloud in do Loundnoomen sjuch S. 390.
Do geskichtelke Wällen läite uus gans in Tjuustergaid uur ju Tied fon ju Besiedelenge. An ju Foarm fon dät seelter Woud Jool "Rad" is oawers ättertouwiesen, dät dät Seelterske sik al fon dät Aastfräiske ouskat hiede foar ju Besiedelenge fon Noudfräislound, also foar ju Midde fon dät alfte Jierhunnert (Århammar 1969.59f.)
N wiederen Iendruk kuud wonnen wäide uut ju Ferspreedenge uur Europa fon do Noomen do uureenstämme mäd do seelter Täärpnoomen Boukeläsk, Roomelse, Hollen un Skäddel (» Koarte, S. 17). Disse Noomen heere tou do maast foarkuumende Noomentypen un uut hiere Ferspreedenge is mäd Foarbehoold outouleeden, dät ne Wälle fon Kolonisationen sik fon dät Muudegebiet fon de Oamse (also uum Oamde/Emden) ätter dät Binnenlound wai bewääged hääbe kuude. Ju Ferspreedenge fon do Noomen stimt tou n grooten Deel mäd do Hoohaidsgebiete fon do fränkiske un angelsaksiske Rieke in dät njuugende Jierhunnert. Bie glieke Äntstoundenge fon aal do Täärpe un Stääde waas dan ap ne Äntstoundenge fon do Seelter Täärpe in dät 7. bit dät 9. Jierhunnert tou sluuten. Uum ju Tied wäd disse Oart Noomen uk tou n eersten Moal naamd (Kramer 1978.64). Uur dät Oaler fon do Säärken ferglieke Tr13 + Anm. 15).
Leet Middeloaler
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Dät eerste Moal in ju Geskichte heere wie wät uut Seelterlound in n Uurkunde fon 1319, wieroun Bookeläsk (2N) unner do fräiske Johanniterkommenden täld wäd (Ur48). In 1359 wäd ju Skoankenge fon n Stuk Foan in Baalenje an dät aastfräiske Klaaster Langen beuurkunded (Ur86). Dät leeter in dän Dullert unnergeene Klaaster kricht 1415 in jusälge Buurskup noch moal ein stucke phanes, dar man eede uppe graven mach, wiermäd tou glieke Tid in n uurigens läichdüütsken Text do ooldste Belääse fon do seelter Woude Foan (Moor) un Eed (Torf) fuunen wäide (Ur246, fgl. Kramer 1971.44, Fort 1984.103).
In 1459 wuud ne foar sowät trüütich Jiere an dät Klaaster däine Skoankenge fon n Stuk Foan beuurkunded, deeruum dät uur Ljude to Scarle dät hääbe wollen (Ur743). Ätter Friedländer (Ur743) skäl deeruum uk die Foan in Scarle lääsen hääbe, wierfoar hie - wäil beleeken ap dän Oustand fon Langen - Litje Skäddel (Kleinscharrel) bie Tjootern ounnimt. Man deer ju Uurkunde fon Heer Johan curet to Ramslo apstoald is, waas dät wäil eer Skäddel in Seelterlound. In dät Jier 1472 beanspruchje eenige Baalenjer n Stuk Foan, dät fon hiere Oolden an dät Klaaster Langen skoankt wuude; jo wuuden oawers fon dän Gjuchter Herman ter Molen ter Oyta (Ait) in t Uungjucht sät (Ur910). Tou n sälgen Slus kumt 1475 her Ageld, kerchere to Uthende junuur eenige uur Baalenjer (Ur947).
Disse Uurkunden wiese uus oarich goude Kontakte mäd Aastfräislound. Dät me oawers leeter do Foane wier hääbe wüül, kon deerap wai tjuude dät do oarich moor wäid wuuden wieren, fielicht truch ju fon dät Klaaster in gratteren Uumfang tougong sätte Eedgreeueräi.
Ätter t Suude hääbe wie n Tjuugnis fon minner früntelke Ferhooldnisse, as 1376 do gemeene Buuren fon Skäddel betjuuge, hiere Roowtoage juun Lampeken in Merne ienstaale tou wollen (Engelke 260). Merne is wäil Marren bie Lindern (Rü8 Register, S. 347), uum 1800 noch Mornen (Lc6). In 1656 hat et, ju Skäddeler Meente af Säärke häd siet Moanskentoanken dän Roagentjaande in Grootenging, uk bie Lindern (Wi437). Dät tjut wäil ap oolden Honnelskontakt wai; fielicht sunt jo do Seelter Jäild skeeldich weesen. So wäd uk ju Familie Blok in Hollen al 1403 un 1458 mäd dän Tjaanden tou Bäärsel beloand (Rü5.556 un 5.762).
Dät wai un wier twiske Noude un Suude behärsket uk in n Ounfang ju politiske Geskichte fon Seelterlound. Dät wäd as Sagelterland naamd in n Uurkunde fon n 25. Okt. 1400 (He297, fgl. Sello 32f.) as een fon do Lounde do fon Groaf Nicolaus fon Tecklenburg an dän Biskup fon Münster uurdrain wuuden. Deer wäd ounnuumen (Sello 9ff., Fr32) dät Seelterlound laangere Tid Tecklenburgisk Hoohaidsgebiet weesen is, as uk ju Noaberstääd Ait (Friesoythe). Man weegen ju isolierde Loage skäl die Tecklenbuurger Ienfloud littik weesen hääbe. Do Seelter betoalden bloot n "Greeuwenskät" fon 4½ Tonne Butere.
In ju tuusterge Tid um 1400 sunt düütelk do aastfräiske Ienfloude gratter wuuden. As 1399 die aastfräiske Hauptling Widzel tom Brok bie n Träffen in Tjootern (Detern) doodsloain wäd, wäide do Seelter as Deedere naamd (Sello IVff., 29ff.). Widzel häd Seelterlound wäil ärooberje wüüld. Daach fiende wie al ap n 23. Moai 1400 dät Sagharderland as Besiegler fon ne Uurkunde, wieroun hovetlinge unde meynheyt des ghansen landes to Ostvreslande do Hansestääde toutälle, fääre do Vitalienbruure (Seeroowere) nit moor tou hälpen (Ur171). Noch 1417 wäd Segelterland (Rq112) tou do fräiske Seelounde täld, man leeter heere wie niks moor fon politiske Ferbiendengen mäd dät Noude. Do Seelter hieden wäil do Münsterske Biskuppe as goude Loundesheeren ärkoand.
Unner Munsterske Härskup kuud Seelterlound noch loange ne bestimde Oainständegaid bewoarje. Foarallen do bie Hettema (He256-415) roate Uurkunden wiese ne ganse Riege fon Fersäiken ap, uum disse Oainständegaid ientoudomjen. In disse Stried wude 1587 dät Seelter Loundgjucht ap Skrift stoald (Sello 40). Ätter dät Loundgjucht (He256ff., Se38-64) wuud Seelterlound ferwalted fon tweelich Burgemästere, fjauer uut älk fon do trjo Säspele Strukelje, Roomelse un Skäddel. Ap Fäästeläiwends Täisdai (Beekensdai) af ap Näijier (Se42) wuuden älke Jier säks näie Burgemästere wääld ap n Säärkhoaf in Roomelse. Ätter Engelke (247) waas ju Gjuchtsferfoatenge skeen fräisk, man ätter Sello (62) saksisk. Ätter Siebs (Sa251) läite sik deeruut man min Slusse uur ju Oustammenge fon do Seelter luuke.
Honnelstied (1500-1800)
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Ne Sunnerloage kreech Seelterlound truch Honnel un Skipfoart, wierbie toueerst Eed (Torf) wäil ju Hauptrolle spielde. Leeter wuuden weegen dän Diekbau in Aastfräislound uk Flintsteene uut dän Humling wichtich. Deer ieuwenske wäide noch uur Artikkele naamd, as Kolonioalweere un Soalt (St5.1.4). Schwalb (Side 63) häd an Hound fon Skattengsregistere dän Ferloop fon do Ienwoonertaale fon eenige Täärpe in un uum Seelterlound ferglieked. Deerbie wiesde sik, dät fon 1500 bit 1800 ju Befoulkenge fon Roomelse mäd 150% tounuumen hiede, wüült ju fon Lohe an de Söiste bolde glik bleeuwen waas. Bie glieke Uutgongsbedingengen hieden buutendät do seelter Täärpe al 1472 sowät säksmoal sofuul Huushollengen as do Täärpe an de Söiste. Deeruut wiest sik ju wichtige Rulle fon Honnel un Skipfoart. Deertruch koanden do Seelter ju groote Waareld, wät sik wiest uut fjauer seelter Studente 1457-1459 in Rostock (Schulte 1930 .148f.) un dän Geleerde Hinrich Scheeve uum 1520 (Ni474).
Noch in 1779 hat et dasz die Saterlander als mit wenigen ackerbow versehen tag und nacht beständig mit ihren bothen auf den wässeren und in fremden landen fahren, dadurch ihr brod und onera publica [Loundeslasten] gewinnen mueszen, und also dem exerciren nicht wie andern beijhause seijende beerbte abwarten konnen (He357). Un in dät Jier 1800 hat et Die Schiffahrt ist ihr eigentlicher Gelderwerb. In Scharle hat jeder Saterländer ein auch zwei Boote. [..] Auf diesen schaffen sie Waaren den Fluß hinauf. (Hoche 223).
Intwiske bleeuw Seelterlound foar ju Butewaareld uunbekoand, wät me sjucht an ju Ferteekenge ap oolde Koarten (» S. 18). Daach waas Seelterlound nit gans ousleeten un so foont uk dän lutterske Gloowe Iengong. Al in 1535 rakt dät Teekene deerfon (Wi412) un as 1613 die katoolske Gloowe wier in dät Amt Kloppenbuurich ienfierd wäd, fiende sik in Seelterlound träi lutterske Preetjere. Ju Rekatholisierengs-Oarbaid stokkede oawers al in 1618, as die 30-jierige Kriech uutbriek. Noch immer wäd fertäld fon do Mansfäilder, do in n Dezember 1622 uur dän befäärsenen Foan in Seelterlound ountroangen un deer skräkkelk huuseden (Tr12f., Ni478, M3.79f.). In 1649 hat et, dät dät Säspel Strukelje bolde äntfoulked is (Br45).
Noch bit 1630 mouten lutterske Preetjere in hiere Amt blieuwen weese (Wi419). Fon 1642 bit 1651 roat dät Pestoor Manegolt foar gans Seelterlound. Ju Säärke waas oawers wäil so ferwuuden, dät hie dät nit bewaltigje kuude. So wuuden fon 1651 bit 1660 (in Skäddel bit 1664) Jesuiten ätter Seelterlound soand. Deerätter koomen wier Waareldsgäistelke. Uur n Foulge fon ju Rekatholisierenge » bie 40N (Tjootern).
In 1795 fäl ju Konkurrenz fon dän holloundske Honnel wäch weegen ju frantsööske Besättenge deer. Deerfon skäl die seelter Honnel juust as die fon Oamde profitierd hääbe (Kalma 291). Dät wuud minner as Napoleon in 1806 ju Blokkade juun Änglound ienfierde. So waas die Honnel al bolde tou Eende as 1811 ju frantsööske Okkupation foulgede (Ni487). Deermäd koom uk n Eende an ju seelter Sälwenferwaltenge un kreech älke Täärp n Maire. In 1812 wuud dät seelter Archiv mäd Iekemäiten un Gesätsbouke eepentelk ferkooped.
As 1813 do Frantsoosen wier ferdrieuwen wuuden, toachten do Seelter dät jo hiere Fräiegaid wier kriege skuulen (M3.87). Man intwiske wieren jo in Foulge fon dän Rieksdeputationshauptslus al 1803 mäd Ait un Kloppenbuurich an Ooldenbuurich keemen un do Ooldenbuurger wieren deer nit mäd ienfersteen: "Im Jahre 1815 zog ein kleines Mißverständniß, indem nämlich eine etwas freye Reklamation ihrer vermeinten Rechte für Empörung angesehen wurde, ihnen ein Militair-Commando zu, welches aber bald wieder abzog" Ni488; » uk 1630S.
Ätter ju frantsööske Tid
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Ätter ju frantsööske Tied bloide ju Honnel nit wier ap (Br51), wäil uk deeruum dät Aastfräislound dän Ienfier fon Eed mäd n sweeren Tol belaide (Br60). Deertruch koom Seelterlound in groote Äärmoud. Do Seelter geenen deeruum bie Sumerdai as Mäddere (Holloundsgungere) ätter do rieke Kloaigruunde fon Groningen un Wäästfräislound (Ls349-351, B15.16). Uk koom dät tou ne gewaltige Uutwonnerenge ätter Amerikoa (Louisville, Cincinnati) (Br46). Eerste juun 1900 wuud dät wier beeter, as Eedhonnel un Skipfoart wier aplieuweden truch do näie Kanoale. Noch beeter wuud dät truch dän Gebruk fon Kunstmjuks un ju Foan-Kultiwierenge. Uum 1900 koomen näie Sträiten (» 239U, 1197R) un 1908 wuud ju Iersenboan truch Seelterlound in Bedrieuw nuumen (Ls130).
Twäide Waareldkriech
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Ap'n 26. un 27. April 1945 liech ju Ouweerlinie in Roomelse unner Artilleriefjuur. Die Boahnhof un do Noaberhuuse kreegen Granoatträffere, un dät Lound gjuchts un links deerfon, truch ju Gärtneräi un loangs dän Wai ätter Burloage, wude sweer bescheeten. In Roomelse kreegen moorere Huuse Granoatträffere. N groot Deel fon ju seelter Befoulkenge soacht sik Unnerkuumen inne Foan.
Die Foulksstoarm hiede in Rommelse anne Sträite loangs alle 30 Treede n’Gat uutsmieten foar do Panserouweertruppen. Panserspeere wuden baud in Roomelse un in Hollen. Die Foulksstoarm oarbaidede alle Deege an do Panserspeere un moaste ju Wache staale bie do Sprengleedungen. Die Foulksstoarm hoalde Boomstaame uut n’Busk hoald, fierde Sound an un greeuw Skütsensloote. Tällermienen wuden iengreeuwen in dän Loangholter- un Aasternborger Wai, in dän Skäddelerdom un an n’Kenoal loangs in Elisabethfoan.
An 20. April wieren do Polen noch in Papenbuurich un ap’n 27. April wieren do poolske Truppen kloor foar dän Oungriep. Die düütske Kommandör hiede tou disse Tied iensäin, dät aal do düütske Ouweeranloagen ferrät weese moasten un hie roate so dän Befeel, ju Ouweerlinie in Roomelse aptoureeken.
28. April, foar Sunnenapgoang bie dookich Weeder, heerden do Ljude inne Foane dumpe Detonationen. Man, wäägen dän Dook waas nit fuul tou sjoon. Aal do Brääge uur de Seelter Äi mäd Uutnoame fon ju groote Brääch twiske Holn un Holnerfoan, ju as lääsde dän Wai eepenheelden wude foar do lääsde Suldoaten, do dän Touräächtoacht däkkeden. Do Kjuusdomme-, Tillen- un Sträitenleedungen geenen hooch. Bie do groote Sprengungen skäddede sik ju Gruunde. Do Huuse appe Naite fon do Sprengungen wieren aal stukken geen. Do Polen hieden inne Noacht alles kloor moaked foar’n Foarmarsch. Jo kuden do Sprengungen uk heere un kemen loangsoam un fersichtich mäd do Pansere ounrulljen.
Ju eene Spitse koom fon Idafoan unnere Foan truch de Bround ätter Skäddel, ju twäide fon Strukelje ju Sträite ätter truch Roomelse ätter Hollen, un ju trääde fon Boaljene uur Aasternbuurich ätter Holnerfoan. Moorere Huuse studen in Bround. Ju Artillerie ferliech dät Fjuur ätter Holn un Skäddel. As die eerste Panser truch de Bround fierde, statten do Ljude deer n wiete Flaage ruut.
As do Polen heerden, dät do düütske Truppen gans wächleeken wieren, stoalden jo dät Skjooten ien. Do Seelter skuulen uut de Foan kuume un ätter sien oaine Huus gunge. Eenige Huuse in Seelterlound wieren wäil läip meenuumen wuuden, man do Täärpe stuuden noch. Do tjo Säärken wieren stounden blieuwen. Do düütske Pioniere hieden wäil dän grootste Skoaden oungjuchtet mäd hiere Sprengungen.