Geologie
Ju Geologie is ju Leere fon dän Apbau un fon ju Äntwikkelenge fon ju Äide.
As Biespil wäd hier die seelter Gruund behonneld.
Die seelter Gruund
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]TOUHOOPEFOATENGE. Die Unnergruund fon Seelterlound is Paat fon ju Aast-Wääst ferloopende Hunte-Leedoa-Läichte, in ju sik Doalsound ouleegerd häd. Ap dät Doalsound is ne bit njuugen Meeter tjukke Hoochfoanloage woaksen, ju bloot unnerbreeken wäd fon dät Noud-Suud ferloopende Doal fon ju Seelter Äi un fon do beglaitende Soundduune.
Twiske ju Aastfräisk-Ooldenbuurchske Geest mäd tweelich bit achttien Meeter Hööchte in t Noude un ju Kloppenbuurger Geest un dän Hümling mäd fjautich bit füftich Meeter Hööchte in t Suude lait ju Hunte-Leedoa-Läichte.
Do Geestgebiete sunt Gruundmoränen fon do Glitskere do in ju Saale-Iestied gans Noud-Düütsklound bedäkten. Charakteristisk foar ju Londskup sunt do smällere Läichten, do fon Noudaast bit Suudwääst in de Geest uutsleepen sunt un wier däälich do Woaterloope as Oouwe, Markaa un die Buppeloop fon de Söiste hieren Wai fiende. Do haagere Rääge lääse deerbie oafte tjoon Meeter af moor buppe do Läichten. Deerbie is dät gans ouflakked un ourunded truch Froast un Rien as do Glitskere sik tourääch looken, man dät Klimoa noch tou koold waas foar Plontenwuuks (periglazial).
Jusälge wällige Struktur fint sik in dän mäd Foan bewoaksene Unnergruund fon ju Hunte-Leedoa-Läichte, wan deer do Hööchten uk man sun een bit uurel Meeter buppe do flakke Läichten utkiekje. Die fuul litjere Hööchte-Unnerskeed wäd ärkläärd truch ne tjoon bit twintich Meeter tjukke Loage fon Doalsound (Talsand) ju in de Hunte-Leedoa-Läichte ju eegentelke Gruundmoräne oudäkt. Do Doalsounde änthoolde fereenpeld fiene Kiesloagen fon noudiske Häärkumst. Uk fint me ap ferskeedene Djüpten Loagen mäd Plontenräste, do toun Deel sogoar fon twiske do Iestiede stamme (interglazial) un hier un deer uk Ouleegerengen fon stilstounden Woater. In Seelterlound fint me uk Leem, dät ap Aastersiede djapper sit as ap Wäästersiede. An n Geestraant, also in t Suude fon Seelterlound, is dät Doalsound fon ouspäild Geestmaterioal uurleegerd; deer rakt et soogoar Nute-groote Steene, do me uurs in dät oolde Doalsound nit fint.
Ju Uurfläche fon dät Doalsound faalt fon fjauer bit fieuw Meeter in t Suude bit tou twoo Meeter in t Noude ou. Deertou faalt ju licht ou ätter t Wääste. In Foulge deerfon hääbe do Woaterloope in ju Hunte-Leedoa-Läichte (as Loangholter Djoop, Seelter Äi un Söiste) hiere Gjuchte fon suudsuudaast ätter noudnoudwääst. Daach rakt et Stukke do der uurs loope, as in de Äi bie Hollen; filicht dät me deer dän Ienfloud fon dät Unnergruund-Profil noch sjucht.
Foar dät die Plontenwuuks apkoom, spielde die Wiend noch ne groote Rulle, wierbie dät Sound tou Räägen un Dääken uumleegerd wuude. Bie do Woaterloope wuud dät Sound soogoar tou hooge Duunen (bit alwen Meeter) apwaaid, do in Seelterlound aal ap Aastersiede fon ju Äi lääse, wierjuun dät Lound ap Wäästersiede moor utwaaide Läichten (Ausblasungsmulden) apwiest (fgl. Wöhrmann 1953). Deeran kon me sjo, dät maast Wäästwiende härsked hääbe. Dät haagere Sound bie do Woaterloope ärkläärt sik deertruch, dät dät Woater dät Sound fon buppen meenoom. Bit twäin Meeter tjukke Loagen hääbe sik ap ju Wiese ouleegerd. In t Noude loope do Woaterloope uut in ju Leedoa, ju ätter t Wääste gungt un bie Lier as n 114 Meeter breeden Stroom in ju groote Oamse uutlapt.
Die Foan
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Ätter ju lääste Iestied wuud dät Lound eerste tou n Tundra. Leeter uurlook ju sik mäd Dannene un Riesenboome. In ju waarmere Tied deerätter koom in t Binnenlound dät Eeken-Miskwald ap.
In ju woorme Tied wuud ju Fuchtegaid in disse Geegend immer gratter, foarallen as weegen dät Smilten fon dät Ies ju Noudsee äntstuude. Unner do Umstande fängen do Eedmoase oun tou woaksen. Do bildeden tjukke Ploastere, do do Boomwuttele ferstikten. Do Boome geenen dood un fällen uum un wuuden unner dän woaksende Foan begreeuwen. In uus Tied wäide foarallen do Wuttele as Sienstubben in de Foan wierfuunen. Immer wuks näi Moas ap do hoolich ferrootede Räste fon do oolde Plonten. Wiel do Foanloagen dät Woater goud fäästhoolde kuuden, wuuks die Foan buppe ju Uumgeegend uut in Foarm fon n Halloosjeglääs. In de Döise bie Skäddel is ju ap wäkke Steeden soogen bit njuugen Meeter tjuk.
Alleweegense rakt et two Soarten fon Eed, dät allere Swoteed un dät jungere Grieseed. Deertwiske lait n düütelken Skeedhorizont, dät soonaamde Splinteed. Die Unnerskeed kumt wäil deerhäär, dät dät Swoteed in ne fuul waarmere Periode woaksen is un deertruch loangsoamer wuuks un moor ferrooted is. Leeter mäd dät Grieseed waas dät köiler un fuchtiger un geen dät Woaksen gauer.
Bie do Woaterloope kuud die Foan nit woakse weegen do Soundduunen uut truch dät Woater immer wier ounfierd Geestmaterioal. Uk waas deertruch ju Gruunde tou riek an Neerstoffe. Dätsälge hied me uk an dän Geestraant, wier neen ächten Hoochfoan woakse kuude. Deeruum fint me in t Suude fon disse Geegend do Heedefoane, wiertou in Seelterlound die Swoote Faan un die Fäddenbiergsfaan sudelk fon Oouwe un Markaa heere.
Do Läichten
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Do Läichten bie do Woaterloope sunt uungliek breed. Ju Läichte fon de Seelter Äi is ap breedste bie Hollen (bolde 1 KM) un in t Noude. Man ap uur Steeden, as bie Näiwal un Strukelje, kumt ju hooge Soundgruunde bolde fluks an t Woater hääroun.
In do Läichten äntstuud Niedefoan, wierap sik do Mäide äntwikkelden. Truch ju Leedoa hieden Äbbe un Floud fräien Tougong, wät bit tou Strukelje (Schwalb 15) af soogoar Roomelse (M2.99, Ma42) tou määrken waas. Deertruch wuude foarallen in t Noude fruchtboaren Sliek ouleegerd. Deeruum ferträtte dät do Seelter uk nit aaltoufuul, as in n Winter truch Stau groote Flächen in gans Seelterlound unner Woater stuuden. As leeter do Foane ouwoaterd wuuden, wuud dät läpper, dan do kreegen joo insteede foar Sliek dät suure Foanwoater. Uk waas dät gans lastich, dät in t Noude uk in n Suumer bie hooch Woater do Mäide apmoal unner loope kuuden, dät dät Hoo wäch dreeuw.
Aal disse Floude foonten hier Eende, as in 1954 dät Leedoa-Speerwierk bie Lier toustande koom.
[Ätter mien Oarbaid: P. Kramer, Lound un Noomen. Die saterfriesischen Orts- und Flurnamen, 1. Beend: Text, Mildaam 1994.] S. 11-12.
Sjuch uk
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Wällen
[Beoarbaidje | beoarbaidje Wältext]Schwalb 1-23; Behnen 191-229; Hanenkamp 153-156.
- Behnen = Helena Behnen, Die Entwicklung von Flur und Siedlung auf den Hümmling. In: Hans Meyer-Wellmann, Heimat-Chronik, 1. Band Flurnamen. Der Heimatring Lorup 1970. S. 191-229.
- Hanenkamp = Hubert Hanenkamp, Eiszeitalter. In: F. Hellbernd un H. Möller, Oldenburg, ein heimatkundliches Nachchlage, Vechta 1965. S. 153-156.
- Ma = Hans Matuszak, Die saterfriesischen Mundarten von Ramsloh, Strücklingen und Scharrel inmitten des niederdeutschen Sprachraumes. Dissertation (Maschinenschrift), Bonn [1951].
- M2 = J.F. Minssen, Mittheilungen aus dem Saterland. Im Jahre 1846 gesammelt. 2. Beend: Ljouwert 1965 (Fryske Akademy Nr. 270).
- Schwalb = Mechthild Schwalb, Die Entwicklung der bäuerlichen Kulturlandschaft in Ostfriesland und Westoldenburg. Bonn 1953.
- Wöhrmann = August Wöhrmann, Werften und Schiffe im Saterlande gegen Ende des 19. Jahrhunderts. In: Heimatkalender für das Oldenburger Münsterland 1964 (Vechta), S. 119-121.